Төрийн ордны баруун хаалгаар зөрж өнгөрдөг хүн бүхэн иргэн Б.Энхцэцэгийг харсан гэхэд хилсдэхгүй. Тэрбээр урд хөрш рүү мах экспортолдог цорын ганц монгол байжээ. Б.Энхцэцэг өөрийн гэсэн үйлдвэргүй учир БНХАУ руу мах шууд экспортлох эрхгүй. Тиймээс өнгөрсөн жилүүдэд бусад компаниудаас квотыг нь худалдаж аваад, махаа гаргадаг байжээ.
2020 оны нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Засгийн газрын хуралдаанаар үйлдвэрт бэлтгэсэн олон тонн махтай хүмүүс байгаа учир нэгэнт хөрөнгө мөнгөө зарцуулаад авчихсан тул үнийн эрсдэлээс хамгаалж, эрүүл ахуйн чанар, стандарт хангаж байвал экспортод гаргах Засгийн газрын 18 дугаар тогтоолыг гаргасан байна. Гэсэн ч уг тогтоод зөвхөн Б.Энхцэцэгт хэрэгжээгүйн сацуу бусад компаниудаас худалдаж авдаг байсан квот ч олдохоо больсон байна.
Засгийн газрын тогтоолоос болж ийнхүү бүхнээ алдаж, дампуурсан нь түүний эсэргүүцлийн үндсэн шалтгаан болж, Төрийн ордны баруун хаалга орчимд суулт зарлаж, машиндаа хоног төөрүүлээд 176 хонож буй Б.Энхцэцэгтэй ярилцлаа.
-ХХААХҮЯ-наас энэ сарын 14-нд мэдээлэл хийхдээ “Иргэн Б.Энхцэцэг салбар яам миний бэлтгэсэн махыг экспортлох ёстой гэсэн хууль бус шаардлага тавьдаг” гэж хэлсэн. 2020 оны нэгдүгээр сарын 15-ны өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаас үйлдвэрт бэлдсэн махаа гаргаж чадахгүй байгаа иргэдэд зориулж тогтоол гаргасан байх аа?
-ХХААХҮЯ-ны Бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Ц.Болорчулуун намайг Засгийн газрын тогтоолыг мушгин гуйвууллаа гэж мэдээлэл хийх үеэрээ ярьсан. Харин ч өөрсдөө энэ тогтоолыг зөвхөн аймгуудад мал, мах бэлтгэдэг хүмүүст зориулсан тогтоол гэж мушгин гуйвуулж яриад байна.
Засгийн газрын 18 дугаар тогтоолыг 2020 оны нэгдүгээр сарын 15-ны Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцээд, махыг эрүүл ахуйн стандарт хангасан эсэхийг хянан баталгаажуулаад, үнэгүйдэхээс хамгаалж, эрх бүхий аж ахуйн нэгж (ААН)-ээр дамжуулан экспорт хийлгэх, хилээр гарах гарцыг заасан тогтоол гаргасан юм. Тус тогтоолд БНХАУ-ын хүлээн зөвшөөрсөн ААН-ийн махыг л экспортод гаргана гэсэн үг, үсэг байхгүй.
Харин мах экспортлох үйлдвэр, цехийн түвшинд бэлтгэсэн махыг эрүүл ахуйн стандарт хангасан эсэхийг нь хянан баталгаажуулаад, хангаж байвал экспортод гаргаж болно гэсэн үндсэн агуулга шингэсэн тогтоол гарсан юм. Гэтэл салбар яамныхан өөрсдөө л тогтоолоо мушгин гуйвуулж яриад байна.
-ХХААХҮЯ-ны Бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Ц.Болорчулуун “Иргэн Б.Энхцэцэгийн тавьж буй хууль бус шаардлагыг биелүүлж чадахгүй” гэж хэлсэн. Энэ талаар та байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?
-Миний хувьд хууль бус зүйл гуйгаагүй, шаардаагүй. Уг тогтоол гарсныг тухайн үеийн ХХААХҮ-ийн сайд Засгийн газрын хуралдаанаас гарч ирж олон нийтэд мэдээлсэн. Мэдээлсний дараа Л.Оюун-Эрдэнэ сайдын гарын үсэгтэй албан тоот МХЕГ-т очиж үүрэгжсэний дагуу 5-6 хүний бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг гарсан. Ийнхүү миний эргэн тойронд байгаа, хаяа хаяагаа дэрлээд мах бэлтгэдэг БНХАУ-ын бүх үйлдвэрээр гэнэтийн шалгалтаар явж, нийт хэдэн тонн мах байгааг гаргасан.
Тус газруудаас “Дотооддоо үйл ажиллагаа явуулах эрх авсан үйлдвэр түрээслэн боловсруулалт хийсэн. Эрүүл ахуй стандартын шаардлага хангасан мах, махан бүтээгдэхүүн байна” гэсэн дүгнэлт гарсан. Үүнийгээ тогтоолын хамт бариад, экспорт хийх аж ахуйн нэрийг ХХААХҮЯ-нд оруулахад квот олголгүй өдийг хүрлээ.
Харин БНХАУ-ын эрхгүй үйлдвэрт бэлтгэсэн мах нүдэн дээр квотоо аваад, экспортод гаргаад л байсан. Тухайн үед би төрийн алба тэгш шударга байх зарчмаа мөрдөөд, ээлж нь болохоор надад квот ирнэ гэж хүлээж байсан. Гэвч хүлээгээд, аргаа бараад, 2021 оны хавар буюу гурван жилийн дараа махаа талбай дээр авчирч асгаад, акц хийхээр болсон.
Гэтэл тухайн үеийн З.Мэндсайхан сайд “Би танд Засгийн газрын тогтоолыг хэрэгжүүлэхгүй гэж хэлээгүй. Тийм ч хариу өгч болохгүй ээ. Ковидын хөл хорио гэх мэт хүндэтгэх шалтгаанууд байлаа. Үүнээс үүдэж удааширчихлаа, уучлаарай” гэж надад амлалт өгч, болиулсан байдаг. Ингээд тогтоол хэрэгжиж эхэлснээс хойш гурван жилийн дараа миний 15 чингэлэг махыг нэг дор ачсан.
Өнгөрсөн намар Д.Цогтбаатар гишүүн ордноос гарч ирээд, миний байршуулсан самбаруудыг анхааралтай уншсан. Уншиж дуусаад “Харамсалтай байна. Намайг Засгийн газрын гишүүн байхад бид танхимаар хэлэлцээд, малчин, иргэн, ААН-үүдэд дэмжлэг үзүүлэх үүднээс тус тогтоолыг гаргасан юм. Өнөөдөр нэг хүнийг ялгаварлан гадуурхаад, ийм байдалд хүргээд байж байгаа нь үнэхээр харамсалтай байна. Үүнийг би холбогдох байгууллагад нь уламжилж өгье” гэж энэ тогтоолыг гаргасан хүн өөрөө хүлээн зөвшөөрдөг юм.
Мөн З.Мэндсайхан сайдын зөвлөх Н.Цэрэнбат гэдэг хүнтэй уулзахад “Би ажлаа аваад хоёр сар болж байна. Хоёрхон сар болж байгаа гэхэд би таны асуудлыг шийдэх хэмжээнд хүргэсэн шүү. Надад гомдоод яах вэ, баярлаж яваарай. Намайг гишүүн байхад Засгийн газрын тогтоолыг танхимаар хэлэлцээд, ХХААХҮ-ийн сайд оруулж ирсэн. Таныг судлаад үзэхэд та үнэхээр махны экспортын анхдагч нь байсан юм байна. Юм хийж байгаа хүнийг хохироож болохгүй” гэж хэлж байсан. Энэ бүгдийг өгүүлэхийн учир нь Засгийн газрын тогтоол гарсан гэдгийг үе үеийн сайд нар хүлээн зөвшөөрсөн байдаг юм аа.
-Х.Болорчулуун сайд Засгийн газрын хуралдааны үеэр “Иргэн Б.Энхцэцэгт хадгалж байгаа мах байхгүй” гэж хэлж байна лээ. Харин та махаа авчирч талбай дээр асгахад бэлэн байна гэж мэдэгдээд байгаа шүү дээ?
-Ерөнхий сайдыг салбар яамныхан миний талаар буруу ташаа мэдээллээр хангаад байна. 2023 оны тавдугаар сарыг хүртэл манай орон байр шүүхийн шийдвэрээр дуудлага худалдаагаар зарагдаж эхэлсэн. Тэр хүртэл би ХХААХҮЯ-ыг хадгалуулсан махаа очиж ав гэж хэлж байсан. Явуулсан мессэж нь хүртэл бий. Үнэхээр очиж авахгүй бол надад тээвэрлээд авчрах мөнгө байхгүй байна. Ард түмнээс тусламж гуйж байгаад, махаа авчирч асгалаа гэхэд намайг ямар нэгэн байдлаар зогсоогоод байсан.
“Зөвхөн таны асуудлыг Гадаад хэргийн яамаар оруулаад шийдчихсэн. Битгий асгаач, маргааш өглөө сайд тантай уулзана, 09.00 цагт ирээрэй” гэсэн. Гэвч уулзаагүй хойшлогдоод, намайг хуураад яваад л байсан. Ингээд энэ хугацаанд намайг харлуулах ямар нэгэн гох, дэгээ олох зорилго өвөртлөөд яваад байсан юм билээ. Салбарын сайддаа хүртэл буруу ташаа мэдээлэл, ойлголт өгөөд байсан учраас 2023 оны долоодугаар сарын 3-ны өдрөөс Төрийн ордны баруун хаалганы гадна суулт зарлахаар шийдсэн.
Миний бэлтгэсэн махыг өөрийн биеэр очиж үзээч ээ, бодит байдлыг сонсооч ээ л гэж. Өнөөдөр төр иргэнийг холбох энэ хүмүүс чинь өөрсдийнхөө алдаа завхралыг нуухын тулд буруу ташаа мэдээллээр хангаад байгаа учраас Ерөнхий сайдыг өөрийн биеэр очиж, үзэж нотлох шаардлагатай байна л гэж байгаа юм.
Салбарын сайд “Б.Энхцэцэгийн 15 чингэлэг махыг гаргачихсан” гэж ярьж байна лээ. Төрийн сайд хүн чуулганы үеэр ингэж худал “үлээж” болох уу даа. Надад амлалт өгсөн З.Мэндсайхан сайд ажлаа өгөөд явахтай зэрэгцээд миний орон байрууд битүүмжлэгдээд, би гудамжинд гарсан. Ингээд дахиад махаа талбайд авчирч асгаад, хэвлэлийн бага хурал зарлах гэж байтал ТВ5 телевизийн сэтгүүлч Ч.Доржбат над руу яриад “Энхцэцэг эгч ээ, Х.Болорчулуун сайд ярьж байна аа. Таны асуудлыг шийднэ гэсэн шүү дээ. Шийдэл нь чухал юм уу, тэмцэл нь чухал байгаа юм уу. Ирээд уулзчих аа” гэсэн. Ингээд өөрийнх нь хэлсэн саналын дагуу Х.Болорчулуун сайдтай уулзсан.
Би уулзаад өмнө болсон асуудал, одоо болж буй асуудлуудаа ярьсан бөгөөд 4-5 заалт бүхий хүсэлттэй орсон. Эдгээр хүсэлтүүд маань өргөн цар хүрээг хамарсан агуулгатай. Жишээлбэл, “Ажлын хариуцлага алдсан төрийн алба хаагчдад хариуцлага тооцож, хуулийн байгууллагад шилжүүлэх, иргэнээ ялгаварлан гадуурхаад, мөнгөтэй, бэл бэнчинтэй хүмүүст давуу байдал олгоод, иргэнийхээ бизнесийг булааж авч, өнөөдөр намайг ийм байдалд хүргэсэн.
3-4 жил хадгалж, хамгаалсан махны зардлыг амлалт өгч, хүлээлт үүсгэсэн салбар яам хариуцлага хүлээх үүрэгтэй. Тэгэхээр энэ гарсан зардлыг ХХААХҮЯ гаргаж өг. З.Мэндсайхан сайд ийм ийм амлалтууд өгсөн. Хүсвэл танд харуулж болно. Надад зураг, бичлэг бий” гэж хэлсэн.
Ийнхүү миний хүсэлт, асуудлыг Х.Болорчулуун сайд сонсоод “Асуудлыг чинь шийднэ. Хүсэлтүүдээ албан ёсоор, шийдэх асуудлуудаа тусгаад, албан тоотоор өгчих. Би асуудлуудыг чинь шийднэ. Биеэ бодоод, тэмцлээ зогсоогоод буучих аа” гэж надад амлалт өгсөн. Мөн миний бэлтгэсэн махыг очиж үзээд, болж байгааг нь шинжилгээнд хамруулаад гарга гэдэг үүргийг анхны уулзалтаараа өгсөн юм. Энэ өдрөөс хойш би өдөр бүр ХХААХҮЯ-ыг манаж байсан. Маргааш ир, нөгөөдөр ир, тэр ч өвчтэй, энэ ч томилолтод явсан, ирэхээр нь бол гэж явсаар байгаад 90 хоносон.
Үүнээс болж миний өнгөрсөн 3-4 жил, ирээдүйд бий болох орлогыг үгүй хийсэн. Ирээдүйд бий болох орлого бүү хэл маханд оруулсан мөнгөө ч авч чадахгүй, их хэмжээний алдагдалд хүргэсэн. Энэ алдаа завхралыг чинь уучлаад явж байхад дахиад алдаагаа давтаж байна. Сайд чинь очиж үзээд, гарга гэдэг үүрэг чиглэл өгчихсөн байхад үзэлгүй 90 хоночихлоо гэж би хэлж байсан.
Би энэ хугацаанд хэзээ явж миний махыг шалгах вэ, явах өдөр цагаа товлоод, хэвлэл дагуулж явмаар байна гэж шаардсан. Гэтэл сайдын зөвлөх н.Батбаатар намайг дуудаад “Салбар яамныхан таныг хэвлэл мэдээлэл авч явна гээд байгаа болохоор явахгүй байна. Бид зөвхөн таны асуудлыг шийдчихсэн байгаа учраас та элдэв акц битгий хийгээч” гэж гуйсан. Тэгээд би үгэнд нь ороод, хурдхан махаа гаргаж, бага ч болтугай шаталтаа нөхье л гэж бодсон.
Дээж авах уу гэхэд бидэнд дээж авах эрх байхгүй, мэргэжлийн хяналтаар авахуул гэсэн. Ингээд Мэргэжлийн хяналт руу албан тоот явуулах гэж 14 хоносон. Мэргэжлийн хяналтад албан бичиг явуулсны дараагаар дээж авах гэж 60 хоносон. Татан буугдчихсан, тамга тэмдэг байхгүй, байцаагчийн эрх байхгүй гэх мэтчилэн асуудал ярьсан.
Хэвлэл мэдээлэлгүй явсан учраас самбаруудаа авч яваад, баримтжуулах үүднээс гар утсан дээрээ зураг дарсан. Тэгэхэд тэнд явж байсан мэргэжилтэн н.Уянга нь миний камераас зугтаж, машиндаа гүйж ороод, над руу залгасан.
Тэнд очсон яамныхан муудсан махаа биднээр гаргуулах гэлээ гэсэн. Энэ мах хэнээс болж ийм болсон нь танай яамны буруу гэж хэлсэн. Ажлын хэсэгт явсан хүмүүс ирээд сайд дарга нартаа ажлын үр дүнг танилцуулсан. Тэд “Хаалга нээгээгүй үүдэнд нь очиход л эвгүй үнэр үнэртэж, муудчихсан мах байна” гэж танилцуулсан.
Гэтэл Х.Болорчулуун сайд ажлын хэсэг гаргаж, очиж үзээд, ажлынхаа үр дүнг танилцуулсан байхад чуулганы танхимд Б.Энхцэцэгийн махыг З.Мэндсайхан гаргачихсан, мах байхгүй гээд худал үлээж болох уу.
Үүнтэй адилхан Ерөнхий сайдыг буруу ташаа мэдээллээр хангаж, ард түмнийг төөрөгдүүлээд байна. Иймд би Ерөнхий сайдад миний бэлтгэсэн махыг өөрийн биеэр очиж үзэх хүсэлтийг удаа дараа тавьж байна. Ерөнхий сайдад илгээсэн хүсэлтийн хариу хуулийн хугацаанаасаа хэтэрчихсэн, 30 гаруй хонож байна.
Дахиад албан бичиг өгөх гэж байна. Уг хүсэлтэд “Хадгалж байгаа махыг тээвэрлэж авчрахад хүн, хүч хүрэхгүй байгаа учраас энэ долоо хоногийнхоо чуулганаас Х.Болорчулуун сайдыг чөлөөлж өгнө үү” гэсэн хүсэлт бичсэн юм.
-Ер нь энэ квот олгох ажлыг ХХААХҮЯ-ны эрх мэдэлтнүүд ашиг олох аргаа болгосон гэж сэрдэхэд хүргэж байна?
-Өөрсдийнхөө эрх ашгийг гүйцэлдүүлсээр байгаад л намайг ийм байдалд хүргэсэн нь үнэн. Мөнгөтэй, бэл бэнчинтэй, баян хүмүүст үйлчилсээр байсан. Засгийн газрын тогтоолыг хэрэгжүүлээгүй, миний эргэн тойронд байгаа махыг экспортлоогүй бол өөр хэрэг. Би энэ бизнесийг хийдэггүй байсан бол гомдохгүй. Миний эргэн тойронд хаяа хаяагаа дэрлээд байгаа БНХАУ-ын иргэд яг над шиг эрхгүй, минийхээс ч муухай үйлдвэрт махаа бэлтгээд байж байдаг. Энэ талаар надад Мэргэжлийн хяналтын ахлах байцаагч н.Бүрэнтөгс баримттай хэлж байсан.
Квот олохын тулд уулзаагүй хүн, яваагүй газар үгүй. Аргаа бараад, тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын төрсөн эгч Х.Цэндбаяраас “Хятад иргэдийн авч буй ханшаар квотыг чинь худалдаж авъя. Иргэнээ нэгдүгээрт тавиад, хоёрт гадныхандаа үйлчилчих л дээ” гэж гуйсан. “Махаа хил дамжуулж зараад, ашгийнхаа 10 хувийг өгье. Цаашид ч үргэлжлүүлэн хамтарч ажиллая. Махны экспортын ашгийг тэр чигт нь гадныхан хүртдэгийг та нар харж байгаа шүү дээ” гэсэн ч нааш хараагүй.
Л.ЗУЛ
