Төрийн ордонд, энэ жилээс орон тооны бүтэцтэй болж, тогтвортой ажиллахаар болсон Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлийн гишүүнд нэрээ дэвшүүлсэн, эдийн засгийн чиглэлээр мэргэшсэн долоон хүнтэй хийж буй сонсгол үргэлжилж байна. УИХ-ын гишүүд болон иргэд нэр дэвшигчдээс асуулт асууж, хариулт авч буй юм.
Нэр дэвшигч, эдийн засагч Н.Энхбаяр УИХ-ын гишүүн Ц.Сандаг-Очирын “Та Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлд орон тооны гишүүнээр сонгогдвол хэрхэн ажиллах вэ?” гэсэн асуултад хариуллаа.
Тэрбээр “1990-ээд оны сүүлээр хөдөө аж ахуйн салбар дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 18-19 хувийг эзэлж байсан. 2000 он хүртэл уул уурхайн салбар 10 хүрэхгүй хувьтай байв. Ийм бүтцээс 2008-2009 оны үед дэлхийн зах зээл дээр түүхий эдийн ханш өсөөд, ялангуяа манай өмнөд хөршид түүхий эдийн эрэлт хэрэгцээ өссөнтэй холбоотойгоор Монгол Улсын эдийн засгийн бүтцэд маш том өөрчлөлт орсон.
Өнөөдөр 2023 оны гадаад худалдааны урьдчилсан дүнгээр нийт экспорт 15.2 тэрбум ам.доллар байгаагийн 57 хувийг зөвхөн нүүрс эзэлж байна. Нүүрс, зэс хоёр нийлээд Монгол Улсын экспортын 80 хувь. Үндсэндээ хоёрхон түүхий эдээр экспортын 80 хувь тогтож байна. Маш өндөр эрсдэлтэй.
Нэгдсэн үндэстний байгууллага (НҮБ)-аас жил бүр улс орнуудын эдийн засгийн төрөлжилтийн судалгааг гаргадаг. 2021 оны тайлан дээр гурван төрлийн түүхий эдээс хамгийн өндөр хамааралтай ямар улсууд байгааг жагсаасан. Гурван төрлийн түүхий эд нь эрчим хүчний буюу нүүрс, газрын тос, шатдаг хий, бусад ашигт малтмал, хөдөө аж ахуйн түүхий эд.
Уг судалгаагаар Монгол Улсын нийт экспорт дотор хөдөө аж ахуйн салбарын түүхий эд ороод эзлэх хувь 97. Үүн дотор гол нэрийн гурван төрлийн экспортын эзлэх хувь тухайн үед 75 байсан. Ийм өндөр хамааралтай улс өөр байхгүй. Манай улс нэгдүгээрт байна.
Монгол Улсын араас түүхий эд экспортлогч гэгддэг Чили, Австрали, Ойрхи Дорнодын газрын тос экспортлогч орнуудад түүхий эдийн экспорт нь 80-аас доош хувьтай.
Манай улсын бүх орлого үндсэндээ олборлох салбараас хамааралтай. 2008-2009 оноос эхлээд уул уурхайгаас хамааралтай эдийн засагтай болсон. Үүнээс болсон маш өндөр савлагаа бий. Өнгөрсөн жилүүдэд буюу 2022 он хүртэл зөвхөн нүүрсний үнэ болон биет хэмжээнээс хамаарч, экспортын орлого нэг тэрбум ам.доллароор өсөж, буурсан.
2023 онд БНХАУ-ын импортын татвар буурсан болон бусад шалтгаанаас үүдэн Монгол Улсын нүүрсний экспорт 65 сая тоннд хүрлээ. Энэ хэмжээг 2024 онд хадгалж чадахгүй бол буцаад буурах магадлал 1-2 тэрбум ам.доллар. Дахин савлана гэсэн үг. Эдийн засгийн бүтцийг өөрчлөх ёстойг манай улсад ажилласан олон улсын бүхий л байгууллагын судалгаа харуулдаг.
Бүтэц өөрчилнө гэдэг хөрөнгө оруулалтын цоо шинэ бодлого баримтална гэсэн үг. Уул уурхайн салбараас олж байгаа орлогыг өөр салбарт чиглүүлэх тухай юм. Энэ тал дээр Чили улсын амжилттай жишээ бий. Чили улс өмнө нь огт байгаагүй хөдөө аж ахуйн, загас агнуурын салбарыг цоо шинээр бий болгож чадсан.
Уул уурхайн салбараас хамааралтай ч эдийн засгаа тогтвортой байлгаж болдгийг Чили улс тодорхой харуулсан. Ингэж чадсан гол шалтгаан нь нэгдүгээрт сайн засаглал, хоёрдугаарт мэдлэг чадвартай, тогтвортой боловсон хүчин.
Чили улсын 1980-аад онд хийсэн шинэчлэлийг бид бүгд мэднэ. “Chicago boys” буюу гадаад оронд суралцсан өндөр ур чадвартай цөөн тооны залуус тэр шинэчлэлийг манлайлж, төр засаг нь сайн ойлгож дэмжсэн учраас өнөөгийн амжилтад хүрсэн. Тус улс тогтворжуулалтын сангаа 1980-аад онд байгуулж, 30 жил огт зарцуулалгүй хуримтлал үүсгэсэн.
Сингапур улсын жишээ ч ийм. Бидэнд ус агаар шиг хэрэгтэй байгаа зүйл бол энэ. Сайн засаглал, сайн боловсон хүчин.
Экспорт дээр хэлэх өөр нэг зүйл байна. Бид жилд 40-60 сая тонн нүүрс гаргаж байна. Гурван янзын нүүрс гаргаж байгаа нь эрчим хүчний коксжих нүүрс, баяжуулсан болон өндөр үнэтэй нүүрс. Үүнийг янз бүрийн аргаар шийдэх боломжтой.
Заавал 40 сая тонн нүүрс экспортлох биш. 40 байх уу, 30 байх уу гэдгийг эдийн засгийн загвараар судлаад, 60 саяд хүргэхгүйгээр 40 сая тонн нүүрсийг хамгийн өндөр үнээр яаж борлуулах вэ гэдэг бодлого хэрэгтэй байна. Зөвхөн биет хэмжээгээ өсгөх биш, ямар нөхцөлд биет хэмжээг бууруулах вэ гэдгийг гадаад худалдааны бодлогоороо анхаарах ёстой” гэв.
Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөл УИХ-аас томилогдон ажиллах мэргэжлийн институт байх бөгөөд Монгол Улсын төсөв санхүүгийн ил тод байдлыг хангах үндсэн дээр бие даасан, хараат бусаар ажиллаж, мэргэжлийн судалгаа шинжилгээ хийн дүгнэлтийг УИХ болон олон нийтэд хүргэх, нийтийн эрх ашиг болон хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах үндсэн үүрэгтэй юм.
Д.ТУЯА
