Сүүг маш олон төрлөөр, маш олон янзаар боловсруулан хэрэглэдэг угсаатан бол Монголоос өөр хаана ч байхгүй. Монголын хөдөө нутгийн хүн зоны шүд яралзсан цагаан байдаг нь цагаан идээний ач тус билээ.
1918 онд судалгаа явуулахад Монголчуудын хүнсний үндсэн хэрэгцээний 55.3 хувийг сүү цагаан идээ, 20.3 хувийг мах эзэлж байсан гэдэг.
Зун хүний биеийн цусны гүйдэл түргэсэж шар ус, хөлсний сүв бүр мөсөн нээгдэх ба хур усны сэрүүнээр хавар хурсан хий хөдлөх тул хийг зөөлөн шимтээр засна. Мөн биеийн илч гадагш тархан ходоодны шингээх чадвар доройтдог байна.
Иймээс хүнд хоол идэлгүй хөнгөн хооллож биеийн илчний тэнцвэрийг хадгалдаг уламжлалт арга бий. Тиймээс хүнд чанартай махан хоол зохимжгүй болох бөгөөд бүлээн чанартай идээ тохирно. Үүнд, хөнгөн, тослог идээ болох айраг, сүү, тараг, өрөм, ааруул зэрэг багтана.
.jpg)
Монголчууд зуны улиралд мах биш цагаан идээ хэрэглэх нь ерөнхийдөө дараах хүчин зүйлээс хамаардаг.
Үүнд:
-
Цаг агаарын онцлог: Монгол орны зуны улирал халуун байдаг тул мах, махан бүтээгдэхүүн хурдан мууддаг. Цагаан идээ нь хадгалахад илүү тохиромжтой, тэсвэртэй бүтээгдэхүүнүүд юм.
-
Хөдөө аж ахуйн үе шат: Зуны улиралд мал сүрэг ихэвчлэн бэлчээрт байх бөгөөд сүү, цагаан идээ элбэг болдог. Энэ үед хүмүүс цагаан идээг элбэг хэрэглэж, өвөлд зориулан нөөцөлдөг.
-
Эрүүл мэндийн ач холбогдол: Зуны улиралд хүний бие махбодид илүү хөнгөн, шингэц сайтай хоол хүнс хэрэгтэй байдаг. Цагаан идээ нь амархан шингэдэг, олон төрлийн амин дэм, шим тэжээл агуулдаг тул эрүүл мэндэд тустай.
-
Уламжлал, зан заншил: Монголчуудын хооллох соёл, уламжлалд зуны улиралд цагаан идээг өргөн хэрэглэдэг нь хэвшмэл болсон. Энэ нь олон зууны туршид үргэлжилсэн зан заншил юм.
Ийнхүү цагаан идээ идэж мацаг барьж, биеэ цэвэршүүлэх нь дулааны улиралд шар хөөрөхөөс сэргийлэх гол арга ажээ.
Харин намрын улиралд хүний биеийн бодисын солилцоо түргэсэж, уушгины үйл ажиллагаа идэвхэждэг тул жимс жимсгэнэ, үр тариа, ногоон идээгээ түлхүү хэрэглэдэг.
Өвлийн улиралд хүн намар, хавар, зуны улиралд нөөцөлсөн энергиэ ашиглан бодисын солилцоогоо зохицуулдаг. Энэ улирал хүйтэн байдаг учраас голчлон улаан идээ буюу мал амьтны мах түлхүү хэрэглэдэг. Ялангуяа хонины мах, хонины шөлөөр биеэ тэнхрүүлэх нь зүйтэй.
А.БАЯР
