Ахмад дайчин Ц.Чимэдцэрэн: Шөнө, үүрээр нуувч руу явж, шархадсан цэргүүдээ эмчилдэг байсан

Сэтгүүлч Н.Уянга

   Халхын голын дайны үед сувилагчаар ажиллаж байсан, ахмад дайчин  Ц.Чимэдцэрэнтэй 1939 оны Халх голын дайны үеийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа. Тэрбээр өдгөө 100 насыг зооглож буй буурай юм. 

 

-Таныг Халхын голын дайны үед сувилагчаар ажиллаж, шархадсан цэргүүдийг эмчилдэг байсан гэж сонссон. Тэр үеийнхээ дурсамжаас хуваалцахгүй юу?

-Халх голын дайн болж байх үеэр би 15 настай байсан. 1924 онд Цэрэнгийн ес дэх охин болж төрсөн. Баянцагаан, Халхын гол, Адаг дулаан, Хайлааст манхан гэдэг газар япончууд маш хүчтэй довтолсон. Тэр үед манай Эвлэлийн үүрийн дарга Н.Аюуш гэдэг хүн байсан. Бид 10 гаруй настай охид байсан. Манай сургууль дээр Аюуш дарга нэг өдөр ороод ирсэн.

Манай багшийг П.Дулам гэдэг байсан. Тэгээд Н.Аюуш дарга “Та хичээлээ түр завсарлана уу. Яриа таниулга хийх гэж ирлээ. Намын үүрийн дарга намайг яриа таниулга хий гэж явуулсан юм. Халхын гол, Адаг дулаан ам, Хайлааст манхан зэрэг газар Япон маш ширүүн, гэнэтийн дайралт хийж байна. Ингэхдээ газар дээрх баглаа боодолтой юмаар оролдож болохгүй, худаг ус хордуулж байна” гэж хэлсэн.

Яриа хийж дуусахаар нь “Би дайн болж байгаа тийм газар яаж туслах вэ дээ. Ямар мөнгө цаас байх биш дээ” гэж бодоод, даргад “Надад нэг санал байна. Ярьж болох уу” гэхэд "Бололгүй яах вэ, болно” гэж дарга хэлсэн.

Тэгэхээр нь би “Дайн байлдаан болж байгаа газар өөрийн биеэр очиж тусалъя” гэдэг санал хэлсэн. Түүний дараа Н.Аюуш дарга “Ямар сайхан санал вэ. Үүнийг аймгийн Цэргийн хэлтэс, сумын бүх дарга нартаа мэдэгдье. Гурав хоногийн дараа шуурхай хариу гарах байх аа” гэсэн.

Гурав хоногийн дараа Н.Аюуш дарга “Жамц дарга дуудаж байна” гэсэн. Жамц дарга дээр яваад очсон. Миний саналаар нийт 22 охин явахаар болсон. Үүнээс 16 нь гарцаагүй явахаар болсон байсан. Жамц дарга “Та нарыг хоёр, гурван хоногийн дараа морин өртөөгөөр аймгийн төв рүү явуулна” гэсэн. Сумын дарга нар туг далбаагаа барьж, биднийг үдэж гаргасан.

-Сувилагчаар ажиллаж байхад байлдааны нөхцөл байдал ямар байсан бэ?

-Тэр үед нөхцөл байдал нэлээн хүнд байсан. Яагаад гэвэл манайх Хэнтий аймагт, Баянтүмэнд хоёр газар эмнэлэг байгуулсан. Манай шархтанууд тэр үед их хүнд байсан. Биеийн халуундаа өөрийн ухаантай, ухаангүй хүмүүс байсан. Бөмбөгний шарх гэдэг зүйл чинь хүнийг удаан байлгадаггүй юм байна лээ. Хоёр, гурав хоноод л хань ижил, аав, ээжийгээ дууддаг ч юм уу жаахан хүний нэр дуудаж байгаад тэгээд л явчихдаг байсан. Тэр үед шарх боох баглаа, боодол хангалттай байсан.

-Сувилагчийн эрдмийг хаанаас, яаж сурсан бэ?

-Манай сургагч Лаганов гэдэг Оросын сургагч байсан. Харин манай их эмч Таня Петровна гэдэг хүн байсан. Лувсан, Цэрэн, Мягмар, Батцэнгэл гээд эмч нартай ажилласан. Сургагч эмч нарын заасныг сайн сурч, би сувилагч хийсэн. Бусад хүүхдүүд маань индүүчин, цагаан хэрэглэл угаагч, тогооч гэх зэрэг ажил хийсэн. Бид бүгдээрээ эмнэлэг дээрээ 11 дүгээр сар хүртэл ажилласан. 

-Мэдээж хүнд шархадсан цэргүүд ирдэг байсан байх. Тэднийг яаж эмнэлэгтээ авчирдаг байсан юм бэ?

-Тийм. Хүнд шархадсан цэргүүд ирнэ. Бид өөрсдөө очиж авна. Би зургаан удаа эмчтэйгээ очиж нуувчнаас авч байсан. Тэр үед машин тэрэг бараг байдаггүй байсан. Тэгээд бид чинь харанхуй үүр, шөнөөр явж шархтануудаа олж ирнэ.  

-Залуучууд Халхын голын дайны талаар сайн мэддэггүй. Энэ талаар та тайлбарлаж өгөхгүй юу?

-Тусгаар тогтнол гэдэг тийм амархан үнээр олддоггүй. Маш их үнэ цэнээр энэ ялалтыг олж авсан юм.