Жил бүрийн тавдугаар сарын эхний долоо хоногт “Хамрын хийд”-ийг зорих иргэдийн цуваа улам ихэсдэг. Учир нь “Сакура” дэлбээлэх цаг таарч буй. Манай сурвалжлах баг мөн энэ үеэр Дорноговь аймгийн Сайншандаас урагш 40 километрийн зайд орших түүхэн дурсгалт газар тийш жолоо заллаа. Бэлчээрийн ургамал гэх зүйлгүй зэлүүд тал, хуйлран хийсэх элс, хуйсганасан тэнгэр эндэхийн гойд үзэмж гэхэд хилсдэхгүй. Мэдэхгүй хүнд дэндүү уйтгартай гэмээр. Өнөөх л хавар, буй янзаараа угтах нь дотно санагдана. Мэддэг хүмүүс нь зорьж очихдоо сүслэн залбирсаар хүрдэг аж.
Сайншандын өвөр бэлээс өглөөний нарыг угтаж, энерги дулааныг мэдрэнгээ цай цүй болсоор бага үдийн хэрд хийд рүү хөдөллөө. (2023.05.13) Авто замын хувьд нэлээд бэрх, эвдрэл, энхэл донхол ихтэй тийм ч таатай биш зам гэлдрүүлнэ. Засгийн газраас гадны жуулчдыг татахын тулд Монголд зочлох жилийг зарласан. Энэ хүрээнд ядаж авто замыг нь сайжруулах шаардлагатай байгааг зам нь өөрөө ярьдагсан бол хэлээд өгчихмөөр хэцүү замтай юм. 
Дулдуйтын Данзанравжаагийн сүншиг аравнай шингэсэн энергийн төвийг зүглэх жуулчдын хөл тасардаггүй. Дотоодын аялал жуулчлал ч хүрээгээ тэлж байгаа энэ үед зам бол нэгдүгээр асуудал мөнөөсөө мөн. Олон зүйлийн гоё сайхныг үзэж амжаагүй монголчуудад танил зам байж магадгүй ч монголыг зорих жуулчдад тээртэй л санагдах замаар урагшилна. Жуулчид ч энэ замаар автобусанд сэгсчүүлж явааг бодохоор сэтгэл ханамжийнх нь талаар аар саарыг гэтэлгэж явлаа. Харин “Хилэнцтэй хөшөө”-нөөс “Ханбаянзүрх” хайрхан хүртэл шинэ зам тавьжээ. Үүнээс харахад ихээр биш ч бага багаар, ямх ямхаар сайжирч л байгаа гэлтэй. Говь нутгийг харж үзээгүй хүнд үнэхээр халагламаар их зэлүүд, үржил шимгүй тал л харагдана.
Хамрын хийдийн бараа харагдахаас урьтаад авто зогсоол дүүрэн машин эгнэсэн харагдана. Хийдийн наахнатай байх “Өвгөн суварга”-ын ч зогсоол зайгүй машинууд шигжээ. Зогсоолын хажууд эртний эдлэл, сувинер бэлэг дурсгалын худалдаа байх агаад тэднийг тойрон хүмүүс шоргоолж адил бужигнана. Шар дэвсгэртэй тавцан дээр эгнүүлэн өрсөн тэмээн цуваа, эрхи, хадаг самбаа, арц, хүч, архи, сүүнээс эхлээд байхгүй зүйлгүй. Жаахан алсаас ажвал “нарантуул” захын хэд хэдэн лангуу гэлтэй. Халуун салхи үлээхтэй зэрэгцэж шороо пургин хийсмэглэнэ. Зарим үед эх адаггүй шуурахыг эс тооцвол дулаахан цэлмэг өдөр аж. Шамбалын орон руу явах явган замын эхэнд тасалбар авах цонх буй. Нэг хүний хоёр мянган төгрөг. Гадаадын жуулчинд арай өндөр үнээр тасалбараа борлуулдаг юм байна. 
Эндээс Шамбалын орон үзэх дараалал болон гүйцэтгэх зан үйлийн талаарх тайлбар бүхий тасалбар авлаа. Хамгийн эхэнд Бурханы мэлмий буюу Шамбалын орны үүд хэмээн нэрлэгддэг хана байрлана. Цааш хаалга хүртэл үйлдэх зан үйлийн хэсэг бүхэнд дараалал их. Багадаа арав гаруй хүний араас зугуухан алхсаар арц уугиулах, будаа өргөх зэргээ амжуулна. Нэгэнт ирснийх дэс дарааллаар гүйцэтгэхийг хүсвэл яалт ч үгүй урт дарааллын ард нозоорч зогсохоос өөр ямар ч сонголт үгүй. Тиймээс хэсэг хугацааг өнгөрүүллээ. Монголчуудын сүсэг бишрэл ихтэйгээс гадна, гэр бүл, хамт олноороо амралтын өдөр тааруулан аялж яваа нь ийнхүү ачааллыг мэдэгдэхүйц нэмжээ. Гол өргөл барьцаа өргөөд “Үлэмжийн чанар” дууг хоолой нийлэн дуулах хүмүүс бүгд алга хавсран сүсэглэн харагдана. Мөн энергийн төв гэх дугуй улаан газар дээш харан хэвтэж, хэд хэдээ дугуйран суусан хүмүүсийн дунд бараг л суух зай алга. Ингээд олны дунд аар саархныг үзэж явсаар буцах зам руу алхлаа. Говийн буйдхан нэгэн хэсэгт маш олон хүн шавж хөл хөдөлгөөн болох нь холоос ямар нэгэн найр наадам болж буй гэлтэй үзэгдэнэ.
Хамрын хийдийг зорих хүмүүсийн дийлэнх нь хүслээ шивнэхээр очдог нь илт. Ангиараа яваа хүүхдүүд улсын шалгалтаа амжилттай өгөх, бизнесээ даатгах, залуу гэр бүлүүд үрийн заяа гуйх гэхчилэн хүн бүр дотооддоо багтаж ядсан хүслээ шивнэж сэтгэлээ хөнгөлдөг бололтой.
Олон хүн цуглахыг хэрээр эргэн тойронд байрлах бага хэмжээтэй хогийн сав дүүрч, бие засах газрын үүдээр хүний бөөгнөрөл үүсжээ. Бие засах газар нь нүхэн жорлон байх бөгөөд өөр сонголтгүй тул түүгээр үйлчлүүлэхээс өөр аргагүй. Урт дараалал үүсгэн жорлонд дугаарлаж, бие засаад гарч ирэхдээ хамраа чимхэсхийн гарч ирэхийг харахад доторх нөхцөл байдал тийм ч таатай биш гэдэг нь түвэггүй уншигдана.
Эргэн тойронд цэнхэр хадаг, гялгар уут хийсэж явна. Бут сөөгний нөмөрт хуйлран тогтсон хадаг самбаа буяны хэмжүүр үү, хог новш уу гэж асуумаар. Шамбалын орон орсон иргэд зэргэлдээх “Эхийн умай” гэх талын агуйгаар заавал орно. Байгалийн өвөрмөц тогтоц бүхий уг агуйг тойрон зогсох иргэд ар араасаа зан үйл гүйцэтгээд гарч явах аж. “Эхийн умай” агуйн орох хэсэг давчуухан тул зарим нь орохгүй гэнэ. “Нүгэл ихтэй хүн агуйн аман дээр гацдаг юм гэнэ лээ” гэх дэл сул яриа өрнөнө. Үүнийг сонссон зарим нь нүглээ хүлээн зөвшөөрөх мэт орохгүй гэх. 
Агуйн судаг даган доош үргэлжлэх “Буйлс”-ны цэцэг дэлгэрсэн эсэхийг мөн эрж хайх боловч саяхан цэцэглээд унасан байж таарав. Үүнийг монгол сакура хэмээн манайхан Хамрын хийдийг зорьдог юм. Говийн догшин ноён хутагт өөрийн гараар тарьсан юм гэнэ лээ гэх яриа хүн хүний ам дамжин яригдсаар хутагтын цэцэг шахуу болсон юмдаг уу даа. Ийнхүү говийн нэгэн хэсэг газар олноороо цуглан ямар нэгэн сэтгэлийн энергиэ олж авцгаагаад дараагийн очих газар руу хөдөлцгөөнө. 
Дарааллын дагуу “Ханбаянзүрх” буюу Хүслийн хар уул руу иргэд ёс аятай зүглэн одно. Хамрын хийдээс холгүй тул очсон бүх хүн тийш хүлгийн жолоо зална. Мөн л хүрэхийн наанатай автомашины зогсоол дүүрэн зогсоол дурайна. Хайрханы урд хэсэгт тохижуулан зассан зогсоол дүүрсэн бөгөөд зам дагуулан зогсон машин дунд арай гэж зогсоол оллоо. Мөнөөх л шашны эдлэл хэрэглэл зардаг лангуу, халуун хоол цай зарах машин энд олон байв.
Үүдний хаалгаар ормогц оргил өөд чиглэсэн урт шатны эхлэл буй. Мөн тийш алхах замд арц, хүж уугиулах хэсэг болоод хүслээ шивнэх том “бойпор” бий. Гэвч үүнд дугаарлан зогссон хүмүүсийн ард очвол лавтай 2-3 цаг зогсох нь ойлгомжтой байлаа. Дээш алхан оргилд хүрээд дулаан салхинд аргагүй тэврүүлэн хэсэг зогслоо. Эндээс эргэн тойм нүд алдам уужим тал байна. Хөндий дүүрэн хавар цагийн униар татаж, тэнгэрийн хаяанд зэрэглээ тоглоно. Энэ бүхнийг зорин ирээд, бишрэн ширтэх нь цаг хугацаан дунд хэсэгхэн амсхийх мэт санагдана.
Доош буух замд харин уулын энгэр тэр чигтээ салхинд хийссэн хадаг самбайгаар алаг эрээн болсныг харав. Нэг үеэ бодвол хогоо аваад явдаг болсон ч зан үйлийн хог хаягдал огт багассангүй. Овоонд ороосон хадгаас тасарч хийсээд хог болно, өргөл барьцад тавьсан боов боорцог, ёотон, чихэр мөн хог болно. Хадаг гэдэг нарийн мяндсан эд байгальд шингэх нь хэдэн зуун жилээр тоологддог. Гэтэл хүслээ шивнэн залбирчихаад, заавал хадаг орхиод явдаг соёл биднээс салахгүй л байна. Мөн зогсоолын доор хоёр хэсэг газар бие засах газар харагдана. Нэг нь хуучин модон жорлон болон өнөөх нь арай цэвэрхэн харагдавч хэмжээгээр жижиг аж. Дугаарлаж оочирлосон аялагчид хүн багатайгаар нь модон жорлон орох боловч үнэр танарт мөн их тухгүйтнэ.
Энэ бүгдээс харахад байгалийн цогцолбор газрууддаа бие засах газар ба зогсоолын асуудлыг нэн даруй шийдэхгүй бол гадаадын жуулчдад ичиж буй улаан нүүрээ л үзүүлэхээс өөр сонголт үлдэхгүй болов уу.
Өдөржин сонин содон газар үзсэн хүмүүс үдээс хойш өлсөх ч тухтайхан хооллочих газар үгүй. Нутгийн иргэд гэртээ бууз, хуушуурхан хийж ирснээ зарах. Цаашид байгалийн сонин содон үзэсгэлэнт газрууддаа хүний гараар бүтээсэн сонирхол татах зүйлсийг нэмэх хэрэгтэй гэдэг нь харагдана. Тэмээ унуулахаас эхлээд үйлчилгээг төрөлжүүлээд орлогын байдлыг нэмэгдүүлж болно. Гэвч бие засах газар болоод зогсоолын асуудлыг шийдэхгүйгээр сэтгэл ханамжийн үнэлгээг авч чадахгүй. Эцэст нь хүслийн уулнаас уруудан хөндийн их зэрэглээг ширтсээр буцах замд орлоо. Маргааш ажлын өдөр хэдий ч зөрж ирэх аялагчдын тоо буурахгүй байлаа.
Говийн догшин Ноён хутагт Д.Данзанравжаагийн байгуулсан Хамрын хийд нь Манжийн Төр Гэрэлтийн анхдугаар он буюу 1821 онд байгуулж эхэлсэн гэдэг. Энэхүү хийдийн байгууламж болоод байгалийн энерги цогцолсон газрыг үзэж сонирхсон өдрийн үдэш жаргаж буй улаан наранд юмс мандан асах мэт харагдаж, баруунтаа бороо цайрах нь дүүрэн сайхан догдлол төрүүлнэ. Гайхам байгалийн үзэмжид хэсэгхэн зуур саатсан аян замын товчхон тэмдэглэл энэ буюу.
А.САЙХАНБАЯР
