Монгол түмний нэгээхэн хэсэг казах үндэстний Наурызын баяр энэ сарын 22, 23-ны өдрүүдэд тохиож байна. Наурыз гэж ямар баяр вэ…
НАУРЫЗЫН ТҮҮХ
Наурызыг 1926 оноос хориглосон гэх боловч 1940-өөд оны эцэс хүртэл Баян-Өлгийд тэмдэглэдэг байлаа. 1990 оны Ардчиллын уур амьсгалаар үндэсний үзэл, ёс заншил сэргэснээр өргөн дэлгэр тэмдэглэх болж, төр засгийн зүгээс анхаарал хандуулан өндөр ач холбогдол өгөх болжээ.
Дэлхий дахинд Ойрхи Дорнод, Балканы хойг, Төв Ази, Кавказ зэрэг газар нутгийн 300 сая гаруй хүн Наурыз баярыг өргөн тэмдэглэн өнгөрүүлдэг байна. 2010 оноос эхлэн Тажикстан, Азербайжан, Афганистан, Казахстан, Кыргыз, Иран, Туркменистан, Турк зэрэг орны төлөөлөгчдийн өргөн барьсан хүсэлтийн дагуу НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 64 дэх хуралдааны үеэр Наурызыг Олон улсын баяр болгон баталжээ. ЮНЕСКО 2012 оны есдүгээр сарын 30-нд Наурыз баярыг Дэлхийн халдашгүй соёлын өвд бүртгэсэн байна.
Наурыз баяр өдөр шөнө тэнцдэг гуравдугаар сарын 22-нд болох бөгөөд Ислам шашинт орнуудын цаг тооллоор шинэ он гарч, хаврын улирал эхэлсэн өдөр гэж үздэг байна. “Наурыз” гэдэг нь перс гаралтай, “нау-шинэ”, “рыз- өдөр” буюу “шинэ өдөр” гэсэн утгатай үг юм.
Казахууд нүүдэлчин ард түмэн учраас өвлийн хахир хатуу цагийг өнтэй давж, урин хавартай учран золгосны баяр болгон тэмдэглэдэг. Хаврын урь орж, байгаль дэлхий сэргэн, усны шувууд ирж, мал төллөн, амьтай бүхэн сэргэн цагаан идээ, уураг идэх завшаан тохиодог үед энэ баяр болдгоороо онцлог.
БАЯРЫН БЭЛТГЭЛ
Баяр угтаж эзэгтэй нар хэд хоногийн өмнөөс гэртээ их цэвэрлэгээ хийж, шинэ он буюу хаврын эхний өдрөө цэвэр цэмцгэр угтахыг эрмэлздэгээрээ цагаан сарын өмнө үйлддэг зан үйлтэй төстэй. Уран эмэгтэйчүүд шинэ аравч, орны бүтээлэг хийж, гэрээ гоёно.
Залуу охид аав, ах нартаа зориулан шинэ тоорцгон малгай хийж, хээлж өгнө. Хөвгүүд модоор шанага, халбага, аяга, тэвш зэрэг хийж чадах, гэрт хэрэгтэй ахуйн хэрэглээний зүйлийг урлана. Эмэгтэйчүүд гэр орноо баяраар гоёх бөгөөд уран гартнаа гайхуулах нэг бололцоог бүгдэд олгодог.
“Шинэ онд арилгасан сонгино шиг цэвэр цэмцгэр байвал тэр жилдээ өвчин зовлонгоос хол байна” хэмээн итгэж гэр доторх бүхнээ тос шороо, хир буртгаас арилган галаар ариутгана.
Залуус болон идэр насны эрс сахал самбайгаа авч, үсээ янзлах бол эмэгтэйчүүд хүүхдүүдээ усанд оруулан, хумсыг нь авч хир буртгаас нь салгана. Шинэ хувцсыг нь бэлтгэн, өөрсдөө ч өмсөх өмсгөл зүүлтээ бэлтгэнэ. Энэ нь шинэ ондоо хир буртаггүй, ариун орвол тухайн жилдээ тийм сайхан явах болно гэдэг бэлгэдэлтэй салшгүй холбоотой ажээ.
НАУРЫЗЫН БАЯРЫН ШИРЭЭ
Наурызын баярын ширээнд мах, цагаан идээ, чихэр жимс гээд долоогоос доошгvй нэр төрлийн хоол байдаг. Түүний нэг нь шөл. Сонгино, давс зэрэг долоон төрлийн амтлагчтай, махны шөлийг хүн бүр ууна. Баяраар хэчнээн олон айлд шөл уувал төчнөөн сайн байна гэж үздэг.
Махаа гал дээр болгож, шөлийг нь уух дуртай байдаг нь нэгт хоолны амт шимтэй холбоотой, хоёрт галыг ариусгах шидтэй, сайн сайхны бэлгэдэл гэж үздэгтэй холбоотой юм. Зөөлөн гал дээр болсон амттай шөлөнд нь хөц будаа, аарц хийж иднэ.
Хамгийн настай, хүндтэй нэгнээр тухайн зоог, ирсэн зочдод зориулан бата- ерөөл хэлүүлдэг байна. Уг ерөөлийг хэлж байхад бүгд алгаа хавсран нүүр лүүгээ харуулж барина. Ерөөл хэлж дууссаны дараа хамтдаа бүгд “ерөөл бат оршиг” гэсэн утгатай “Амин” гэх үг хэлж хавсарсан хоёр алгаа нүүрэндээ хүргэх бөгөөд энэ нь уг ерөөлийг хүлээн авлаа гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна.
Казахуудын хувьд 7-ийн тоо чухал үүргийг гүйцэтгэдэг. Баярын хоолны орцонд ус, мах, давс, гурил, үр тарианы төрөл, сүү, өөх тос гэх долоон төрлийн бүтээгдэхүүн заавал орох учиртай.
Эдгээр долоон бүтээгдэхүүн нь баяр баясгалан, аз жаргал, амьдралын ухаан, эрүүл мэнд, эд баялаг, өсөлт хөгжилт, асран хамгаалах гэх амьдралын долоон өнгө, утгыг илэрхийлдэг гэж үздэг.
Эмээ, гэрийн эзэгтэй нар өвлийн идэшнээс авч үлдсэн нарийн нандин, дээж хоол болох жамбас-сүүж, жілік-чөмөгний яс, қазы- казы–ийг зориуд үлдээн Наурыз баярын үеэр хэрэглэнэ. Настай эмэгтэйчүүд «Наурыз баяраар хэрэглэнэ» гэж гүзээтэй шар тос, ааруул, жент зэрэг цагаан идээг зориуд хадгална.
ЗОЛГОЛТ
Наурыз баяр нэг талаараа ах дүү, гэр бүлийн баяр, нөгөө талаараа хотол олны баяр гэж хэлж болохоор юм. Эрт дээр үеийн уламжлалаар эхлээд эцэг эхтэйгээ золгоод дараа нь хамаатан садны хамгийн ахмад хүмүүстэй золгоно.
Тэр өдөр үндэсний хувцсаа өмссөн хүмүүс хоорондоо золгоцгооно. Хоёр эрэгтэй хүн өөд өөдөөсөө харж зогсоод гараа атгалцаж баруун, зүүн хоёр талаараа цээжээрээ нийлдэг. Цээжээ нийлүүлдэг нь цээж бол биеийн гол хэсэг, гар бол хөдөлмөрлөх эрхтэн тул хоёр гол эрхтэнээрээ хүндэтгэл үзүүлж буй юм. Хоёр эмэгтэй тэврэлдэж золгоно. Эрэгтэй, эмэгтэй хоёр бол хоёр гараа атгалцаж золгоно. Хоёр гараараа мэндчилэн цээжээрээ хүрч золгодог нь “амь насны минь түшиг цээж минь, амьдралыг тэтгэгч- хоёр гар минь эрүүл энх байг” гэсний бэлгэдэл гэж үзэх нь бий.
Сайн сайхан утгатай үг хэлэлцэн хоорондоо золгох аваас тэр жилийн туршид тухайн ерөөл шигээ ариун тунгалаг, зөв явна гэж сэтгэдэг тул аль болох зөв, сайхан харьцахыг эрмэлзэнэ. Мэнд усаа мэдэлцэн, амар тайвныг ерөөсний дараа хол, ойрын сонин сайхныг ярилцан, баярын зоог, шүүс барьдаг. Аливаа муу бүхнийг ардаа орхин зөвхөн сайн сайхныг эрмэлзэх тул “Дайснаа хүртэл өршөөн соёрхо” хэмээн ахмадууд сургамжилна.
Наурыз бол өвлийн хахир хүйтнийг өнтэй даван, хаврын урь орж, хүн амьтны зоо тэнийсэн, өдөр шөнө тэнцэн гэрэл гэгээ нэмсний баяр билээ.
Нийт Казах түмэндээ Наурызын баярын мэндийг хүргэж, эрүүл энх сайн сайхан бүхнийг хүсье. Сайхан баярлаарай.
