“Увс нуур” галын бөхчүүдийн бэлтгэл жигдэрчээ

“Увс нуур” бөхийн дэвжээний наадмын өмнөх сорилго барилдаан долдугаар сарын 1-ний хуртай өдөр Төв аймгийн Эрдэнэ сумын Харзтайн аманд боллоо. Жил жилийн төрийн наадмын түрүү бөхийн тааварт Увсын хүчтэнүүд бичигддэг. Тиймээс тэдний наадмын бэлтгэл ямархуу байгаа бол гэсэн хүлээлт зөвхөн бөхчүүд төдийгүй бөх сонирхогчдын дунд үргэлж хүлээлт өндөр байдаг.

Энэ жилийн наадмын бэлтгэлд гарсан бөхчүүдийн бэлтгэл, эр бярыг шалгах энэхүү барилдаанд 128 бөх зодоглосноос Улсын гарди Ө.Бат-Орших түрүүлж, аймгийн арслан Д.Тогтохжаргал үзүүрлэж, Монгол Улсын Харцага Т.Баасанхүү, Сэлэнгэ аймгийн заан Г.Ганбаяр нар их шөвөгт шалгарсан билээ. 

Зуны дунд сарын бороо хуртай өдөр Туулын хөвөөнд бөхийн цол дуудаж, гал тахин ёсолсон нь энэ жилийн наадамд хэр өнгөтэй буйгаа шалгаж буй мэт. Сорилго барилдааны өглөө манай сурвалжлах баг Увс нуур дэвжээний бэлтгэлийн төв болох Шүтээн амралтын газрыг зорилоо.

“Цонжин болдог” цогцолбороос эхлэн шороон замаар яаравчлан давхих машинуудын цуваа цөм тийш зүглэж буй нь илт. Монголчууд бөх, хурдан морь хоёртоо бол хоёргүй сэтгэлээр хайртай улс. Тиймдээ ч амралтынхаа өдрийг хүчит бөхчүүдийн хийморь дор өнгөрүүлэх хүсэл дүүрэн хүмүүсийн хөл тасарсангүй.

Тэнгэр бүрхэж сааралтаад, хаа нэгтээ холын ууланд бороо цайрсаар байв. Барилдаан болох газар ирэхүйд бөхчүүд бэлтгэлийн байрнаас цөм шинэ дээл хувцсаа өмсөн гарч байгаатай таарлаа. Улаан, шар дээлээ зодгоор бүсэлж, гутлынхаа бэхэлгээг чангалж харагдана. 

Шалавлан нэг зүйлд бэлдэцгээн, хөл хөдөлгөөн болох ба хоймрын их гэрээс шаргал дээлтэй нэгэн гарч ирэхтэй зэрэгцэн талбайн голд цуглав. Сүр ихтэй нэгэн, хоёр бөхөөр түшүүлэн алхах нь Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, XX зууны манай Монгол бөх, Дархан аварга Хорлоогийн Баянмөнх. Түүний малгайны залаанаас залуу бөхчүүд адис авч буй харагдана. Мөн О.Балжинням аварга түүний хамт алхана.

Тэрбээр залуу бөхчүүдэд заавар сургаалаа хайрлан, дэвжээгээ удирдаж, С.Мөнхбат, П.Бүрэнтөгс зэрэг аваргуудаар бэлтгэлийг ахлуулжээ. Тэд угаас бөхөд хайртай, бөхөд дуртай ард түмний маань хүндлэлийг хүлээсэн эрхмүүд. Бөхийн барилдаан эхлэхийн өмнө аваргын хүндэтгэлд зориулан зураг татуулаад, цааш барилдааны асар руу явцгаалаа.

Бөхийн дэвжээг тойрч цугларсан олныг харахад хэдэн зуу лав бий. Эл өдрийн барилдааныг үзэхэд усан бороо ч тэдэнд асуудал биш мэт. Баруун, зүүн талын засуулууд шуранхай хадаан цол дуудаж, барилдах бөхийн дэвээ шаваанд олны нүд унаастай. Ийм нэгэн барилдаан эх орны хаа нэгтээ өрнөж, уламжлан ирсэн их өв соёлын нэгээхэн хэсэг түмний зүрхэнд цохилсоор.

Нүд салгалгүй алхаж, уран мэх уралдуулан өрсөн хоёр бөхийн зэрэгцээ засуулын алхаа удааширч, мэх хийх үед тайлбарлагч уран сайхан тайлбарлана. Хоймрын асраас аваргын нүд тайвнаар ажиж, дэвжээнийхээ өнгийг шинжих мэт. Бороо ганц нэгээрээ дуссаар, сул шороо ч босохгүй сайхан өдөр аж.

Хэзээнээсээ бөхөөрөө алдартай Увсын цэнхэр хязгаар, Увс нуур дэвжээ Улсын аварга С.Мөнхбат, Улсын даян аварга Н.Батсуурь, Улсын аварга П.Бүрэнтөгс гээд энэ цаг үед үндэсний бөхийн дэвжээнд өөрийн хүч, хөдөлмөр, авьяас, уран барилдаанаар тодорсон идэр олон аваргатай.

Сонирхуулахад, “Увс нуур” бөхийн дэвжээ улсын наадмын түрүүгээрээ улсдаа тэргүүлдэг. 25 жил болж буй эл дэвжээний наадмын сорилго барилдаанд зөвхөн Увс гэлтгүй бусад аймгийн хүчтэнүүд ирж зодоглон, өөрсдийн бэлтгэлийг шалгаад авна лээ.

Тийм дээ ч наадмын өмнөх барилдаан гэхээргүй өргөн дэлгэр болж буй нь ойролцоох галуудын барааг харахад мэдэгдэнэ. Харзтайн аманд Баян-Өлгий аймгийн “Өлгийн хүчтэн” дэвжээ, Говь-Алтай аймгийн “Хантайшир” дэвжээ, Дорноговь аймгийн “Хутагтын хүчтэн” дэвжээ зэрэг галууд мөн бэлтгэлдээ гарсан юм.

Барилдааны эргэн тойронд “Хуушуур аваарай” гэх хүүхдүүдийн дуу сонсогдож, хоолны асрууд айраг цэгээ болжээ. Наадмын өмнө гэхэд ийн хөл хөдөлгөөн болсныг харахад энэ жилийн наадам нэлээн үзүүштэй болох вий.

25 жилийн арвин түүхтэй бөхийн “Увс нуур” галаас энэ жил улсын цолны тааварт хэд хэдэн залуус яригдаж байна. Ховд сумын харъяат аймгийн арслан Л.Энхсаруул, Давст сумын харъяат, аймгийн арслан Б.Сэр-Од, Өндөрхангай сумын Д.Тогтохжаргал нарыг энд онцолъё.

Д.Тогтохжаргалын тухайд улсын цолны босгонд хоёр ч удаа тулж очоод бүдэрсэн. Энэ жил галынхаа наадмын сорилго барилдаанд үзүүрлэж бэлтгэл сайн байгаагаа харуулна лээ. Тавын даваанд босоход Ө.Бат-Орших гарди, Н.Жаргалбаяр заан, Т.Баасанхүү харцага нарын нэг нь амалж, цолны босгоор алхуулах болов уу.

Түүнчлэн аймгийн хурц арслан Ц.Мөнхбаярын бэлтгэл сайхан таарсан талаар галын дасгалжуулагч Л.Энхболд онцолж байлаа. Тэс сумын харъяат, аймгийн арслан Б.Өсөхбаяр гойд сайн формтой байсан ч допингийн зөрчил гаргаснаар энэ жилийн наадмыг өнжихөөс өөр аргагүйд хүрч байх шиг. Галынхаа барилдаанд ч гарч зодоглосонгүй, хамт зургаа даруулаад, гэрт ороод буцаж гарч ирсэнгүй. Хэл аманд орохоос болгоомжилсон бололтой. 

“Увс нуур” галынхан залгамж халаа үеэ бэлтгэх тал дээр онцгой анхаардаг ажээ. Давст сумын заан н.Баярцогт, Тэс сумын начин н.Цэрэнтогтох нарын бэлтгэл бүрэн хангагдсан тул галаасаа бууж байв. Тэд аймгийн наадамд барилдаж, цолоо ахиулах залуус. Энэ жил хаана, аль аймгийн наадамд барилдах боломжтойг нь багш нь хуралдаад шийдвэрлэх юм гэсэн. 

Тэд улсын наадамд Даян аварга Н.Батсуурь, улсын аварга П.Бүрэнтөгс нараа хосоор нь сойно. Хэн хэн нь л наадмын түрүүг зорьж, төв цэнгэлдэхийн босгоор алхах биз. Н.Батсуурь аваргын тухайд гурвын даваанаас цааш зүүны манлайг авч явна. Өрсөлдөгчөө үнэлж, барилдаанаа зөв тооцоолдог тэрбээр баяр наадмын их шөвөг хүртэл ногоон гэрлээр явах зураглал харагдаж байна.

Их шөвөгт харин Б.Орхонбаяр, Б.Бат-Өлзий, О.Мөнх-Эрдэнэ гэхчилэн хэцүү учраануудаас сонголтоо хийнэ. Ноцтой алдаа гаргахгүй бол үзүүр, түрүүнд гараад л ирэх болов уу. Түрүүлж гэмээнэ Дархан аварга цол хүртэж, цэнгэлдэхэд “Увс нуур”-аа эгшиглүүлэх учиртай.

А.САЙХАНБАЯР
Гэрэл зургийг Ч.ДАШДОРЖ