Олон Улсын PWC байгууллага “Уул уурхайн салбарын дахин бүтээн байгуулалтын эрин” судалгаа (2023)-ндаа нүүрсний томоохон уурхайн тоо сүүлийн 10 жилийн хугацаанд 40 гаруй хувиар буурч, “Critical mineral” буюу ховор элементийн эрэл хайгуул хийн, салбарт огцом өөрчлөлт гарах шинэ үе иржээ” гэж дүгнэсэн билээ.
Цахилгаан хэрэгсэл, цахилгаан машин гэх мэт батарейн технологи руу шилжиж буй энэ цаг үед литиум, зэс, никель, кобальт гэх мэт газрын ховор элементийн эрэлт хэрэгцээ улам бүр нэмэгдэж байна.
Монгол Улсын төр салбарын ирээдүйн чиг хандлагатай нийцүүлэн ховор элементэд багтах, хариуцлагатай уурхайг хөгжүүлэх бодлого барих шардлага тулгарч буй юм. Хайгуулын лицензийн тоо 2016 онд 2020 байсан бол 2023 онд 990 болтлоо буурсан төдийгүй хөрөнгө оруулалт мөн төдийлөн нэмэгдээгүй хэвээр байна.
Хайгуулын шатны үйл ажиллагаа сайн хийгдэж байж дараагийн “Эрдэнэт”, “Оюу толгой” гэх мэт Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтөд хувь нэмэр оруулах уурхай үйл ажиллагаа явуулах боломж нээгдэж, эдийн засаг, нийгэмд баялгаас хүртэх өгөөж нэмэгдэх билээ.
Эдийн засгийг эргэлтэд оруулах гол хөдөлгөгч хүч нь хөрөнгө оруулалт. Монгол Улсад хийгдэж буй нийт хөрөнгө оруулалтын 60 гаруй хувийг гадаадын хөрөнгө оруулалт бүрдүүлж буй.
“Алсын хараа 2050”-д тодорхойлсон 1 хүнд ногдох ДНБ-ий зорилтот түвшинд хүрэхийн тулд Монгол Улсын эдийн засаг 2030 онд 2.4 дахин, 2050 онд 7.5 дахин тэлэх шаардлага бий юм.
Эдийн засгийн өсөлтөд шууд болон шууд бус нөлөө үзүүлдэг голлох салбар бол уул уурхайн салбар. Монгол Улс уул уурхайн орон гэгддэг ч жилд 35.7 сая тонн олборлолт хийн, 2022 оны байдлаар 44-т эрэмбэлэгдэж байв.
Дэлхийн зах зээлд БНХАУ олборлолтоороо тэргүүлдэг, зах зээлд эзлэх хэмжээ нь 28.4 хувь байгаа (Монгол Улс 0.2 хувийг эзэлж буй) нь Монгол Улсаас 129 дахин том гэсэн үг юм.
Уул уурхайн салбар газар нутаг, байгаль орчинд сөрөг үр дагавар учруулдаг гэж дүгнэдэг ч нийт газар нутгийн 1.2 хувьд ашиглалтын үйл ажиллагаа явагдаж байна. Эндээс Монгол Улс гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт (ГШХО)-аар дамжуулан дэлхийн зах зээлд эзлэх байр сууриа нэмэгдүүлэхэд газар нутгийн хувьд ашиглалтыг нэмэгдүүлэх боломж буйг харуулж байгаа билээ.
Салбарын мэргэжилтнүүд Монгол Улс critical mineral буюу газрын ховор элементийн эрэл хайгуулыг эрчимжүүлж, огцом өөрчлөлт гарах шинэ үетэй хөл нийлүүлэх зайлшгүй шаардлагатайг онцолж буй юм.
Санхүү, эдийн засгийн их сургуулийн эрдэмтэн, судлаачид энэ чиглэлээр “Уул уурхайн салбарын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын Монгол Улсын нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх нөлөө” судалгаа хийж, үр дүнгээ танилцуулахдаа ч энэ тухай онцлон тэмдэглэж байсныг дурд юу.
ГАДААДЫН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТТАЙ 612 ААН ГАЗРЫН ТОС, УУЛ УУРХАЙ, ОЛБОРЛОЛТЫН САЛБАРТ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА ЯВУУЛЖ БАЙНА
Монгол Улсын нийт хөрөнгө оруулалт сүүлийн 20 жилд 60 дахин, 2010 оноос хойш 5 дахин өсжээ. Нийт хөрөнгө оруулалтын 60.0 хувийг гадаадын хөрөнгө оруулалт (ГХО) эзэлж байна. 2010 оноос хойш Монгол Улсад орох ГШХО-ын урсгал эрчимтэй нэмэгдэж, нийт хөрөнгө оруулалтын дийлэнх хэсгийг ГХО-оор санхүүжүүлж буй юм.
2006 оноос хойш ГШХО-ын дотогшлох урсгал жилд дунджаар 6.7 хувийн өссөн ч хэлбэлзэл ихтэй байжээ (2021 оныг хасаж тооцсон дүн). 2022 оны байдлаар ГШХО-ын 82.5 хувь нь уул уурхай, олборлолтын салбарт төвлөрч буйгаас 66.2 хувь нь Нидерланд Улсаас буюу “Оюу толгой” төсөлтэй холбоотой байна.
2022, 2023 онд уул уурхай, олборлолтын салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй ААН-ийн тоо эрс өсөж, үүнийг даган туслан гүйцэтгэгч, түнш компаниуд, ажилчдын тоо ч огцом нэмэгджээ.
Монгол Улсын Засгийн газар (ЗГ) “Оюу толгой”-н хөрөнгө оруулагчтай маргаан дэгдээсний улмаас 2014-2016 оны хооронд уг төслийн далд уурхайн хөрөнгө оруулалт түр зогссон. Мөн үүнээс гадна дэлхийн зах зээл дэх уул уурхайн түүхий эдийн үнэ буурч, Монгол Улсад итгэх хөрөнгө оруулагчдын итгэл алдарснаар бусад хөрөнгө оруулагчид хөрөнгө оруулалтаа эргэн татаж, ГШХО-ын орох урсгал 2014-2016 онуудад маш бага хэмжээнд очсон.
2016 оны III улиралд “Оюу толгой”-н гэрээний маргаан эцэслэгдэж, 2017 оноос “Оюу толгой”-н далд уурхайн хөрөнгө оруулалт эргэн сэргэснээс гадна уул уурхайн бүтээгдэхүүний дэлхийн зах зээл дэх үнэ өссөн зэргээс шалтгаалан ГШХО нэмэгдэж эхэлсэн байна.
2023 оны дөрөвдүгээр сараас “Оюу толгой”-н далд уурхайн олборлолт эхэлснээр уул уурхай болон түүнийг дагасан эдийн засгийн үйл ажиллагаа идэвхжиж, уул уурхайн төдийгүй уул уурхайн бус салбарт ГШХО нэмэгджээ. 2022, 2023 онд газрын тос, уул уурхай, олборлолтын салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй ГХО-тай ААН-ийн тоо эрс нэмэгдсэн байна.
Мөн онуудад чулуун болон хүрэн нүүрс олборлолт, төмрийн хүдэр, өнгөт төмөрлөгийн хүдэр олборлолт, чулуу, элс, шороо олборлолт, ашигт малтмал олборлолтын салбарт ААН-ийн тоо эрс өссөн нь уг салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй ГХО-тай ААН-ийн тоо эрс өсөхөд нөлөөлсөн байна. Тодруулбал, 2021 онд ГХО-тай 86 ААН газрын тос, уул уурхай, олборлолтын салбарт үйл ажиллагаа явуулж байсан бол 2022 онд 448, 2023 онд 477 болж тус тус өсжээ.
Газрын тос, уул уурхай, олборлолтын салбарын өсөлт, тухайн салбарт үндсэн үйл ажиллагаа явуулж буй ААН-үүдийг дагаж, 2022, 2023 онд ГХО-тай туслан гүйцэтгэх ААН-үүдийн тоо огцом өссөн байна.
2021 онд ГХО-тай 104 ААН газрын тос, уул уурхай, олборлолтын салбарт туслан гүйцэтгэх үйл ажиллагаа явуулж байсан бол 2022 онд 603 болж, 5.6 дахин өсжээ. 2023 онд ГХО-тай 612 ААН газрын тос, уул уурхай, олборлолтын салбарт үйл ажиллагаа явуулж байна.
МОНГОЛ УЛСАД 3.1 ТЭРБУМ АМ.ДОЛЛАРТАЙ ТЭНЦЭХ ГАДААДЫН
ШУУД ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ ОРЖЭЭ
Монгол Улсад орж буй ГШХО уул уурхай, олборлолтын салбарт төвлөрч буй юм. Тодруулбал, Монгол Улсад 2023 оны байдлаар 3.1 тэрбум ам.доллартай тэнцэх ГШХО орсны 79.2 хувь нь уул уурхай, олборлолтын салбарт төвлөрсөн байна.
Нийт 8.7 хувь нь бөөний болон жижиглэнгийн худалдааны салбарт, 3.4 хувь нь санхүүгийн болон даатгалын үйл ажиллагаанд, удирдлагын болон дэмжлэг үзүүлэх үйл ажиллагаанд, 3.1 хувь нь мэргэжлийн, шинжлэх ухаан болон техникийн үйл ажиллагааннд орсон байна. Үлдсэн 5.7 хувь нь бусад салбарт хуваагдан оржээ.
Монгол Улсад орж буй ГШХО-ын гуравны хоёр нь Нидерланд Улсаас орж байна. Тодруулбал, 2022 онд 3.4 тэрбум ам.долларын ГШХО орж ирсэн ба үүний 66.2 хувь нь Нидерланд, 6.3 хувь нь Сингапур, 5.7 хувь нь БНХАУ, 5 хувь нь Их Британи гэсэн улсуудаас тус тус орж иржээ. Нидерландаас орж буй хөрөнгө оруулалт “Оюу толгой” төслийн хөрөнгө оруулалт юм.
2023 оны гуравдугаар улирлын байдлаар Монгол Улс ДНБ-ийхээ 15.2 хувьтай тэнцэх ГШХО татжээ. Мөн хугацаанд Монгол Улс 3,022.0 сая ам.долларын ГШХО татаж, 19,871.9 сая ам.долларын ДНБ үйлдвэрлэсэн байна.
ГШХО-ын дийлэнх уул уурхай, олборлолтын салбарт оржээ. Уул уурхай, олборлолтын салбарт ГШХО-ын гүйцэтгэлийн индекс хамгийн өндөр гарсан аж. Уг салбарт ДНБ-ээс 10.42 дахин их ГШХО орсон нь уул уурхай, олборлолтын салбарт байгалийн нөөц, баялаг арвинтай, ашиг, хожоо олох боломж ихтэй, гадны бизнес эрхлэгчид үйл ажиллагаа явуулах харьцангуй таатай орчин бүрджээ.
Барилга, худалдааны салбарын гүйцэтгэлийн индекс уул уурхай, олборлолтын салбараас бага хэдий ч бусад салбараас өндөр байна. Барилгын салбарт салбарын ДНБ-ээс 2.25 дахин их, худалдааны салбарт мөн салбарын ДНБ-ээс 1.09 дахин их ГШХО татжээ. Энэ нь мөн л барилга болон худалдааны салбар ГШХО татах онцлог орчин, нөхцөлийг бүрдүүлснийг илэрхийлнэ.
Мэдээлэл, холбоо, боловсруулах, цахилгаан, хий, уур, агааржуулалт, үйлчилгээ, тээвэр, агуулахын салбарын ГШХО-ын гүйцэтгэлийн индекс хэт өндөр биш ч 1-ээс их утгатай үнэлэгдсэн нь зах зээлийн багтаамж, цар хүрээтэйгээ нийцсэн хөрөнгө оруулалт татсаныг илтгэнэ. Эдгээр салбар ДНБ-ийхээ 20-38 хувьтай тэнцэх ГШХО татжээ.
Харин ХАА-н салбар зах зээлийн багтаамжтай харьцуулахад маш доогуур түвшинд ГШХО татсан байна. Салбарын гүйцэтгэлийн индекс 0.3 гарсан ба салбар ДНБ-ийхээ 5 хувьтай тэнцэх ГШХО татжээ. Тиймээс ХАА-н салбарт ГШХО татах эрх зүйн болон технологийн орчин бүрдсэн эсэх, ур чадвартай мэргэжилтэн болон дэд бүтэц, нөөц, боломжууд хангагдсан эсэхийг шинжилж, ГШХО татах нөхцөлийг бүрдүүлэх шаардлагатай байна.
“УУЛ УУРХАЙН САЛБАРТ БҮТЭЭМЖИЙН ӨСӨЛТ АЖИГЛАГДАХГҮЙ БАЙНА”
Сүүлийн 20 жилийн хугацаанд ГШХО төлбөрийн тэнцлийн хэлбэлзэлд хүчтэй нөлөөлж иржээ. Тухайлбал, урсгал дансны алдагдлыг ихэвчлэн ГШХО-оор санхүүжүүлсэн байна. 2023 онд төлбөрийн тэнцэл илүүдэлтэй гарсан нь нүүрсний экспорт түүхэн дээд хэмжээнд хүрч, ОТ-н далд уурхайн олборлолт эхэлсэнтэй холбоотой байна.
2020-2024 оны статистикаас харахад нийт экспортын 91.5 хувийг уул уурхай, олборлолтын бүтээгдэхүүн, 3.6 хувийг МАА бүтээгдэхүүн, 0.2 хувийг оёдол, нэхмэл бүтээгдэхүүн эзэлж байна. Энэ нь экспортын бүтээгдэхүүний төрөлжилт муу байгааг илтгэнэ. Иймд гадаад зах зээлд өрсөлдөх чадвартай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, экспортлох чиглэлд бизнес эрхлэгчдийг дэмжих бодлого, зохицуулалтыг илүү үр дүнтэй хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.
ГШХО нь ажил эрхлэлтэд шууд болон шууд бусаар эерэг нөлөө үзүүлжээ. 2010 оноос хойш УУ болон УУ-тай хамааралтай ажилладаг салбаруудын ажил эрхлэлт хамгийн ихээр өссөн байна. Харин ХАА-н салбарын ажил эрхлэлт буурчээ.
2010 оноос хойш ур чадвар, мэргэшил шаардлагатай мэргэжилтэн, үйлдвэрлэл, барилгын ажилтан, машин механизмын ажилтны тоо ихээр өссөн байгаа нь ажилчдын ур чадвар, мэдлэг нэмэгдэж байгааг илтгэнэ. Нөгөө талаар УУ-н хөгжил, уул уурхайг дагасан бусад салбаруудын үйлдвэрлэл, ажилчдын тооны өсөлттэй хамааралтай байна.
Нэг ажилчны бүтээсэн үйлдвэрлэлийг харуулдаг хөдөлмөрийн бүтээмжийн хувьд 2010 оноос хойш хурдацтай өссөн ба энэ нь мөн ур чадвар бүхий ажилчдын тооны өсөлттэй хамааралтай байна.
Гэвч уул уурхайн салбарын хувьд бүтээмжийн өсөлт ажиглагдахгүй байгаагаас харвал ГШХО нь бүтээмжид шууд нөлөө үзүүлээгүй байна. Харин ГШХО өндөр өсөлттэй үед бүтээмж хамгийн хурдацтай өссөнөөс харвал ГШХО бүтээмжид шууд бусаар нөлөөлсөн байх магадлалтай.
ГШХО нь өрхийн орлого болон цалинд эерэгээр нөлөөлсөөр байна. Сүүлийн 20 гаруй жилд өрхийн орлого хурдацтай нэмэгдсэн ч хэлбэлзэл ихтэй байв. ГШХО ихээр орж ирж, эдийн засаг өндөр өсөж байсан жилүүдэд өрхийн орлого хурдацтай өсөж, ГШХО буурч байсан жилүүдэд өрхийн орлого мөн буурч байжээ.
Уул уурхай, олборлолтын салбар эрчимжсэн 2010-2020 онд жини коэффициент бараг өөрчлөгдөөгүй нь иргэдийн дунд орлого, хэрэглээний тэгш бус байдал харьцангуй бага байгааг харуулж буй юм.
Д.ТУЯА
