Улаанбаатараас жилийн дөрвөн улиралд өмхий самхай ханхалж байгаад нийслэлийн иргэд бид өөрсдөө л буруутай. Нялх балчраас эхлээд өтгөс буурал хүртэлх бүх хүн бие засах зөв дадал, соёлд суралцахгүй бол бид үеийн үед, үр хүүхдүүдийнхээ хамт өмхийгөөр амьсгалж, “бохир”-оо ханхлуулаад, аммиак, нүүрсхүчлийн хий, метан зэрэг элдэв хийд хордож, эрүүл мэндээрээ хохирсоор л байх нь.
Эрхэм уншигч та өөрөө өөрөөсөө “Би бие засах газар ороод, зөв бие засаж чаддаг бил үү”, суултуур луугаа ашигласан ариун цэврийн цаас, живх, үсний хаягдал, хоолны үлдэгдэл, хуушуур боорцог хайрсан, шөлөн тосоо хийгээд, усаа татдаг бил үү” гээд асуугаад үзээрэй… Энэ л муу дадал зуршил биднийг өмхийгөөр амьсгалж, эрүүл мэндээрээ хохирч, ирээдүй хойчсоо хордуулах үндсэн шалтгаан болсоор байна.
Зовлонг хүн өөрөө бий болгодог гэдэг. Муу үйл хийвэл муу л үр дагавартай.
Бид энэ удаагийн сурвалжилгаа Улаанбаатар хотын төв цэвэрлэх байгууламжаас бэлтгэлээ.
Цэвэрлэх байгууламж руу ойртох тусам өмхий эхүүн үнэр үе үе ханхийж байлаа. Биднийг тус байгууллагын ээлжийн инженер Б.Энхчимэг угтан авч, дотогш нэвтрүүлсний дараа үйлдвэрийн төлөөллүүд товч мэдээлэл хийв.
“УСАНД УУСДАГГҮЙ ХОГ ХАЯГДЛЫГ ШҮҮН, САРААЛЖ ХЭСЭГТ ҮЛДЭЭГЭЭД,
ХОГИЙН ЦЭГ РҮҮ ЗӨӨДӨГ”
Улаанбаатар хотод одоогоос 60 жилийн өмнө төв цэвэрлэх байгууламжийг шүүх буюу механик цэвэрлэгээ хийх зориулалттайгаар ашиглалтад оруулжээ. Өнөөдрийг хүртэл түүнд гурван удаа технологийн өргөтгөл шинэчлэл хийж, 800 мянган хүнтэй хотын хоногийн 230 мянган метр куб ахуйн бохир усыг хүлээн авч, 90 хувь хүртэл цэвэршүүлэх хүчин чадал бүхий байгууламж болгосон байна.
Харамсалтай нь, өнөөдөр хотын хүн ам хоёр дахин өссөний улмаас бохирдлын хэмжээ 3-5 дахин нэмэгджээ. Ийнхүү хоногт 160-210 мянган метр куб бохир хүлээн авснаар цэвэрлэх хүчин чадал нь 170 мянган метр куб болон буурч, техник технологийн эвдрэл гэмтэл их гардаг болжээ.
Өнөөдөр Төв цэвэрлэх байгууламж нийслэлээс ирж буй ахуйн болон үйлдвэрийн бохир усыг хүлээн авч, 10 гаруй шат дамжлагаар цэвэрлэн, Туул голд нийлүүлж байгаа аж.
Механик цэвэрлэгээгээр хог, өөх тос, элс, лагийг бохир уснаас цэвэрлэдэг бол биологи цэвэрлэгээгээр агаар, идэвхт лагийн тусламжтайгаар органик бохирдлыг исэлдүүлэн эрдэсжүүлдэг байна.
Төв цэвэрлэх байгууламжийн ахлах инженер Б.Бадамханд “Төв цэвэрлэх байгууламжид татан зайлуулж байгаа нийт бохир усны 7-8 хувийг ус бохирдуулагч үйлдвэр, аж ахуйн нэгж газруудын хаягдал бохир ус эзэлдэг. Үүний 40 орчим хувь нь зөвхөн арьс шир, ноос ноолуур боловсруулах үйлдвэрийн хаягдал ус байдаг.
Механик цэвэрлэгээний байгууламжид хоногт 700-800 кг үс, ноос барьж авч байгаа боловч тоног төхөөрөмж эвдрэл гэмтлээс шалтгаалан хаягдлыг 100 хувь барих боломжгүй байдаг.
Төв цэвэрлэх байгууламж бохир усаа 1400 мм, 1200 мм-ийн диаметртэй хос шугамаар хүлээн авдаг. Хос шугамаар ирсэн бохирдлыг насоссоор механик цэвэрлэгээний байгууламж руу шахаж өгдөг. Энэ хэсэгт усанд уусдаггүй хог хаягдлыг шүүн, сараалж хэсэгт үлдээснээр хогийн цэг рүү зөөдөг” гэж тогтвортой хөгжлийн төлөө сэтгэл чилээж, бичиж туурвидаг сэтгүүлчдэд мэдээлсэн юм.
Хүлээн авах насос станцын сараалж, насосын ажлын дугуй, шугам хоолой, хаалтад хоолны үлдэгдэл, тамхины иш, ноос, нойлын цаас зэрэг ахуйн хаягдал орж механик гэмтэл үүсгэж, засвар үйлчилгээ хийхэд хүндрэл учруулдаг байна.
“СУУЛТУУР ЛУУГАА ХООЛНЫ ХАЯГДАЛ, ЖИВХ, НОЙЛЫН ЦААС, ТАМХИНЫ ИШ ЗЭРЭГ ХОГ ХАЯГДЛАА БИТГИЙ ХИЙГЭЭРЭЙ”
Төв цэвэрлэх байгууламжийн оператор А.Амаасүрэн “Өдөрт 3-4 удаа эвдрэл гэмтэл гардаг учир дараагийн ээлждээ техник, технологийг засварлан, хэвийн үйл ажиллагаатайгаар хүлээлгэж өгдөг.
Техникийн саатал гарвал зориулалтын хувцсаа өмсөн, гар аргаар бохирдлыг цэвэрлэдэг. Тиймээс иргэд суултуур руугаа хоолны хаягдал, нойлын цаас, тамхины иш зэрэг хог хаягдал хийж бохирдол нэмэхгүй байх нь бидний ажилд тус болно” гэж хэлсэн юм.
Лагийг усгүйжүүлж, хатаах үед дулааны улиралд муухай үнэр гаргадаг нь нийслэлчүүдийн тулгамдсан асуудал болдог. 96-98 хувийн чийгшилтэй буюу “тарган” хэлбэртэй лагийг 2018 оноос өмнө зориулалтын талбайд ил задгай асгаж, хатаж дуустал нь 5-6 жилийн хугацаанд хүлээдэг байжээ.
Харин 2019 онд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалттай лаг усгүйжүүлэх байгууламж ашиглалтад орсноор технологийн хувьд нэг шат ахисан байна. Энэхүү байгууламж хоногт 900-1300 метр куб түүхий лаг хүлээн авч усгүйжүүлснээр 96-98 хувийн чийгшилтэй лагийг 70-75 хувийн чийгшилтэй болгодог ажээ.
Лагийн хатах хугацаа ийнхүү хоёр дахин багасаж, 2-3 жилийн хугацаанд хатах боломжтой болжээ. Гэвч өдгөө лагийг бүрэн хатааж, шатаадаг дамжлага байхгүй тул 100 хувь устгах боломжгүй бөгөөд хэмжээ нь жилээс жилд нэмэгдсээр буй юм байна.
Улаанбаатар хотын бохир ус цэвэрлэх байгууламжуудаас гарсан лагийг усгүйжүүлэх, хатааж, шатааж устгаснаар агаар, хөрс, усны бохирын хэмжээг бууруулна гэж албаныхан тооцсон байна.
Төв цэвэрлэх байгууламжаас хоногт гарч байгаа 250 метр куб лагийг хатааж, 60 метр куб болгоно. Хатсан лагийг шатаах байгууламжид шатааснаар 5-6 метр куб үнс гарах аж.
500 метр куб лаг хатаах байгууламж, 250 метр куб лаг шатаах байгууламж барихаар төлөвлөжээ. Энэхүү байгууламж ашиглалтад орсноор хоногт 2500 тонн бохир ус хүлээн авч цэвэрлэж, 200 тонн лагийг усгүйжүүлэн хатааж шатаахад 75 хувийн чийгшилтэй лаг буюу үнс бий болох юм байна.
15-20 хувийн чийгшилтэй хуурай лаг гаргаж, дараа нь 1100 цельсийн хэмд шатааснаар байгаль орчинд хоргүй үнсэн хэлбэрт шилжсэн хэлбэрээр боловсруулахаар төлөвлөжээ.
“ТЭСВЭР ТЭВЧЭЭРИЙН ТУЙЛУУД” ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ХУВЬД ЭРСДЭЛГҮЙ ЮҮ
Цэвэрлэх байгууламжийн эхний дамжлагын үйл ажиллагааг “сонжин”, дотогш ормогц дотор муухай оргин, огиулж, огло үсрэн гарахаас өөр аргагүйд хүрэв. Гэтэл төв цэвэрлэх байгууламжийн ажилчид эрэгтэй, эмэгтэй гэлтгүй амны хаалтгүй явах нь үнэхээр гайхашруулсан юм.
“Энд удаан ажиллахаар дасан зохицоод, ингээд ‘тэсвэр тэвчээрийн туйл’ болчихдог юм байна даа” гэсэн бодол өөрийн эрхгүй төрж байсныг нуух юун.
Төв цэвэрлэх байгууламжийн Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуй хариуцсан инженер Д.Эрдэнэбатаас ажилчдын эрүүл мэндэд хэрхэн анхаарч, ямар хангамж, тусламж үзүүлдэг талаар сонирхлоо.
Тэрбээр хэлэхдээ “Ажилчдад хор саармагжуулах бүтээгдэхүүн сард хоёр удаа олгодгийн нэг нь артишок. Нөгөөх нь сүү сүүн бүтээгдэхүүн буюу 250 гр сүү. Ажлын өдрүүд, ээлжид гарч буйгаар нь тооцно. Жишээлбэл, гурван сард 20 хоног ажиллалаа гэхэд 20 хоногийн сүү, артишок өгдөг.
Дээрээс нь хамгаалах хэрэгсэл буюу хошуувч, нүүрний хаалт олгоно. Энэ хошуувч нь гадны үнэр, бохирдлоос 70-80 хувь хамгаалдаг, шүүгчтэй. Үүнээс гадна бид ажилчдаа жилд хоёр удаа мэргэжлээс шалтгаалах өвчний шинжилгээнд хамруулдаг.
Одоо энэ дөрвөн сард, ирэх аравдугаар сард гээд жилд хоёр удаа ажилчдаа хамруулна. Манай байгууллага өөрийн гэсэн амралт сувиллын газартай, тэндээ ажилчдаа хөнгөлөлттэй үнээр амрааж сувилдаг” хэмээн өгүүлсэн юм.
“АЖИЛЧДЫН ЦАЛИН 1.7-2 САЯ ТӨГРӨГ”
Энэ байгууллагад ажилд орлоо гэхэд нэг ч хором тэсэж үлдэхээргүй, шууд л зугтмаар санагдаж байсныг онцолъё. Энэ өмхий самхай үнэртэй хэцүү нөхцөлд шинэ залуу боловсон хүчнийг тогтоон барьж ажиллуулах амаргүй. Бид ямар арга хэрэглэж, ажилчдаа тогтвор суурьшилтай ажиллуулж байгаа талаар сонирхлоо.
Д.Эрдэнэбат инженер энэ талаар хэлэхдээ, байгууллага нь ажилчдаа сургалтад хамруулж, мэргэшүүлж, чадваржуулахад гойд анхаарч, Хөдөлмөрийн гэрээний дагуу ажиллуулдагтай холбон тайлбарласан юм.
Төв цэвэрлэх байгууламжид ажиллаж буй ажилтан, албан хаагчдын цалин 1.7 сая төгрөгөөс эхэлдэг байна. Дээд тал нь 2 сая төгрөгийн цалинтай аж. Гаднын орнуудад ийм хүнд, хортой нөхцөл ажилладаг хүмүүсийн цалин дээрхээс даруй 3-5 дахин өндөр байдаг юм байна.
Монгол Улсын Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн тухай хуульд “Хүнд, хортой нөхцөлд эрэгтэй хүн 10.6 жил ажиллана. Тэтгэвэрт гарах нас нь болоогүй бол дараагийн хөнгөн ажилд шилжиж ажилладаг. Эмэгтэй хүний хувьд 7.6 сар ажиллах хуулийн заалттай бөгөөд мөн л тэтгэврий нас нь болоогүй бол өөр ажилд, эсвэл хөнгөн ажилд шилжиж ажилладаг ажээ.
Ээлжийн инженер Б.Энхчимэг хэлэхдээ “Анх ямар сонин байгууллага вэ гэж бодож байсан. Эхлээд хоёрдугаар тунгаагуур дээр ажилд орсон. Анх үнэр нь их хэцүү санагдаж байсан. Сүүлдээ дасаж байгаа юм. Байгууламж болгон дээр ажиллаад, бохир ус хаанаас орж ирээд, яаж цэвэршүүлээд, байгальд нийлүүлчихэв ээ гээд, дамжлага бүр дээр ажиллахаар их сонирхолтой санагдаж байсан. Энд байнга өмхий үнэртдэггүй. Өнөөдрийн хувьд харьцангуй үнэр их байгаад байна” гэсэн юм. Тэрбээр хүрээлэн буй орчны инженер мэргэжилтэй ажээ.
“ХҮҮХДҮҮДЭЭ БАГААС НЬ ХОГОО АНГИЛЖ, ЯЛГАДАГ ДАДАЛ
ЗУРШИЛТАЙ БОЛГОЁ”
Д.Эрдэнэбат инженер хэрэглэгчид, ард түмэндээ хандаж “Цэвэрлэх байгууламж ус цэвэршүүлдэг. Тэгэхээр ахуйн хог хаягдлуудаа хогийн цэг дээр хаяж сураач ээ” гэж хэлэх байна.
Та сая харлаа, хүмүүс нойлын цаас, хүүхдийн памперсаас эхлээд янз бүрийн хог хаягдлаа нойл руугаа хийдэг. Тэр бүгд бохир усаар дамжиж, манай байгууллага дээр ирж байна. Тэр хэрээр энд ажиллаж байгаа бүх ажилтан, албан хаагчид маш их хөдөлмөр гаргаж, маш их хичээж ажиллаж байна.
Бид өөх тос, хог хаягдлууд гээд бүгдийг ялгаад, цэвэр усыг байгальд нийлүүлж байгаа юм. Ийм их хүндрэлтэй байдгийг ард иргэд минь маш сайн ойлгоод, суултуур луугаа хог хаягдлаа битгий хийгээч ээ гэж хүсэх байна” гэсэн юм.
Тэрбээр “Орчин цагт хүүхдүүдийг аль болох багаас нь хогоо ангилж хаядаг дадал зуршилтай болгох хэрэгтэй. Жишээлбэл, нойлын цаас, хуванцар хог хаягдал гээд ангилдаг савтай болчихвол хэн ч гэсэн очоод “За энд хуванцар, энд энгийн хог хаягдал” гээд тодорхой заасан байвал ялгаад хийчих юм” хэмээн хэлж, “шийдэл” санал болгосон юм.
Бидний “танилцах аялал” энд хүрээд өндөрлөсөн. Төгсгөлд нь, улаанбаатарчууддаа зөв боловсон бие засаж, үр хүүхдэдээ зөв дадал эзэмшүүлэхгүй, бүх төрлийн хог хаягдлаа суултуур луугаа хийгээд, усаа татсаар байвал нийслэлээс өмхий үнэр арилахгүй, өөрийн болон хайртай бүхнийхээ эрүүл мэндийг эрсдэлд оруулсаар байх болно гэдгийг дахин дахин сануулъя.
Д.ТУЯА
