Хэнтий аймгийн Батноров сумын Идэрмэг тавдугаар багийн нутаг. Дунд сайхан гэх хөндий хавартаа төлийн дуугаар дүүрэн цангинаж, налгар цагтаа мал дүүрэн бэлчдэг газар. Одоо эл нутгийг зорин очвол эл хуль, эзэнгүй мэт тал дүнсийнэ. Энэ жилийн өвөл хүнд болсныг хэн хүнгүй халаглан ярина. Хөндий дүүргэсэн малын сэг зэм хөглөрч, хаа нэг уулын энгэрт тав, аравхан адуу нарлан зогсоно.
Хаврын адаг луу сар, аргын тооллын тавдугаар сарын 4. Хавар цагт мал шинэ ногоонд цадахаас урьтаж туулга, вакцинжуулах ажил өрнөдөг. Энэ үеэр малчин айлыг зорьж хэсэгхэн саатсаныг тэмдэглэв.
Үүр цайж, гэгээ орохтой зэрэгцэн малчин айлын ажил эхэлнэ. Шөнөжин чих тавьж хоносон малынхаа байр байдлыг үзэхээр гэрийн эзэн гарч, эзэгтэй харин хоол цай зэхнэ. Ингэхдээ удаан тааваараа хөдлөх хүн бараг үгүй. Барьсан тавьснаа шалавхан хийж гүйцэтгээд гарч одно. Аяга цайгаа ч тухтай уух зав тэдэнд үгүй.
Хавар цагт ажил алдаж болохгүй. Өвлийн бэрхийг туулсан мал цөм сульдсан тул маллагаа хамгийн чухал. Малаа дагаад малчид ч мөн сульдана. Хотынхон хэлэхдээ “Болохгүй бол мал дээр гарна даа” хэмээн дооглонгуй хэлдэг. Гэтэл хэн нэгэн ирээд мал туугаад болчихдог зүйл огт биш. Тэр тусмаа хүйтэн усанд ч гараа угааж дадаагүй хүнд бол ярьсны зоргоор бүтнэ гэж үгүй. Тэнхээ муутай өвс амсаагүй малыг адгуулан өсгөнө гэдэг малчин ухаанд л буй.
Туваанжавын Дарьхүү насаараа мал малласан. Нутаг орондоо малч ухаанаар гайхагдсан нэгэн. Т.Дарьхүүгийнх мянга хоёр зуу орчим бог малтай байснаас энэ хавар 700 гаруй л үлджээ. Харин бод мал нь 150 орчим байснаас 50 л үлдэж. “Харин ч танагтай үлдлээ” хэмээн ярихдаа халаглан харамсах нь ил биш. Харин ч “байгаль дэлхий авсан шигээ өгдөг юмаа” хэмээн тайтгарлын үг хэлнэ. Түүний ах Т.Энхбат оны өмнөхөн мянгат малчны үнэмлэхээ гардан авчээ. Гэтэл энэ хавар ердөө 100 гаруй хоньтой л үлдсэн байна. Өмнө жил жижиг хашаа дүүрэн шахам төл авч байсан ч энэ жил саравчны буланд 50 гаруй хурга, цөөхөн хэдэн ишиг л харагдана.
Чухамдаа малчин айлыг мянгат болох гэж хөдөлмөрлөж байгаад нь буруушаан зэмлэх тохиолдол их. Гэвч мянгат малчин гэдэг нэр зүүх гээд байгаадаа биш. Үр хүүхдээ өрх тусгаарлахын цагт өмч хөрөнгө болгож хонь мал таслан, гэрийнх нь ханыг дугуйлж өгөх хамгийн том санхүүгийн эх үүсвэр нь тэнд байгаад учир бий. Хоёрдугаарт, малч ухааныг өвлүүлэн үлдээх гэсэн том үйл хэрэг буй. Монгол нүүдлийн мал ахуйн цор ганц өв соёл энэ л энгийн малчин айлд хадгалагдсаар байгаа. Тиймдээ ч өвлийн тэсгим хүйтэн, хаврын хахир цагийг туулан дөрвөн улиралд малаасаа холдож үл чадан аж төрж байгаа нь энэ.
Харин хотынхон зун, намрын дэлгэр цагт хэдэн арваараа нийлж аваад л хөдөө очиж ах дүүсээ хүндрүүлдэг. Үнэндээ тэд ингэж хэлдэггүй ч бодит байдал ийм л байдаг. Ажил төрөлд хуруу нэмэх нь даанч ховор. Ажил барагдахгүй үед хажууд хэсэг нөхөд майхан барьчихаад архи ууж, хоол идээд хэвтээт байх нь тийм ч хүндлэлтэй үйлдэл биш. Хотдоо үлдсэн хэд нь мах, цагаан идээ нь дэндүү үнэтэй гэж элдвээр хэлнэ.
Жилийн дөрвөн улиралд борви бохисхийлгүй зүтгэсэн малчид өсгөсөн малаа хямдхан зарахыг хүсэхгүй. Өвөл, хаврын их ажлыг хүн бүл муутайхан айл арай гэж даваад л намрын бэлтгэлийн ажил эхэлнэ. Зуны дэлгэр цагт уламжлал болсон найр наадмаа тэмдэглэхийг нь “зунжин, намаржин найрлачихаад” гэж ярих олны үгийг сонсоход л зэвүү хүрэм. Хөөрхийс арав ч хонохгүй баярлаад буцаад л мал руугаа, үр хүүхэд рүүгээ явдаг.
Энэ хөндийн ихэнх айл малаа барж дуусаад сумын төв, аймаг хот барааджээ. Өнөөх л түгжрэл, утаа, хүний төвлөрлийг нэмэхээр их хөлийн газрыг зорьсон тухай нутгийнхан нь ярьж байна.
Цөөхөн хэдэн малтай үлдсэн нь хамаатан саднаараа малаа нийлүүлж нэг айлдаа орхиод мөн л төв газар зүглэсэн. Одоо хөндийн сэг зэмийг цуглуулах машинаас өөр харагдах бараа тун цөөхөн аж. Дунд сайханы хөндийгөөр дүүрэн мал бэлчиж, айл саахалтын бараандаа ханьтай байсан цаг саяхан.
Гэрийн эзэн хойд уулын энгэрт алсыг ажин сууна. Ногооны униар хөвөлзөх энэ талынхаа салхинд бүх л амьдралаа өнгөрүүлсэн хүн. Цаг жамын аясаар болох ёстой зүйл болоод л өнгөрсөн мэт уужуу харагдана. Шил даран хөврөх их ажлын дунд хүн бүлгүй хоёул хоцорсныхоо бурууг хэнд ч өгөөгүй малчид. Их талын эзгүйг ширтэх нь сэтгэлд нь нэг л хөндүүртэй мэт малчин Т.Дарьхүүгийн зовхи нь чийгтэнэ.
А.БАЯР
